अमेजन वा-गुँ
अमेजन वा-गुँ (अंग्रेजी भासय् Amazon rainforest) वा अमेजोनिया धाःगु दक्षिण अमेरिकाया अमेजन बेसिनया आपालं भागय् दयाच्वंगु अमेजन बायोमय् दूगु छगू उष्णकटिबंधीय वा-गुँ ख। थ्व बेसिन ७,००,००० वर्ग किमि (२,७००,००० वर्ग माइल)य् दयाच्वंगु दु गुकिलि ६,००,००० वर्ग किमि (२,३००,००० वर्ग माइल)य् वागुं दयाच्वंगु दु। थ्व क्षेत्रय् गुंगु राष्ट्रया भूभाग व ३,३४४ आदिवासी भूभाग दुथ्याः।
गुँया आपालं भाग, ६०%, ब्राजिलय् दु , वयां लिपा पेरुइ १३%, कोलम्बियाय् १०%, व बोलिभिया, इक्वेडर, फ्रेन्च गायना, गायना, सुरिनाम व भेनेजुयलाय् म्हो मात्राय् थ्व गुँ दयाच्वंगु दु। थ्व गुँ दूगु प्यंगु देसय् "अमेजोनास" नांया प्राथमिक तहया प्रशासनिक क्षेत्र दु धाःसा फ्रान्सं फ्रान्सेली गायनाया संरक्षित वागुं क्षेत्रया निंतिं " गायना अमेजनियन पार्क" नां छ्येलि। अमेजन पृथ्वीइ ल्यनाच्वंगु वा-गुँया सकल क्षेत्रफलया बच्छि स्वया अप्व क्षेत्रफल प्रतिनिधित्व याइ। नापं, हलिमय् दकलय् तःधंगु व दकलय् अप्व जैविक विविधता दूगु उष्णकटिबंधीय वा-गुँया क्षेत्र थन हे दु, गुकिलि करिब १६,००० प्रजातिया अनुमानित ३९० अर्ब सिमा दु।
अमेजनय् ३५० थी-थी जातीय पुचःया ३ कोटी स्वया अप्व मनुत च्वनि, गुकियात ९ थी-थी राष्ट्रिय राजनीतिक व्यवस्था व ३,३४४ औपचारिक स्वीकृत आदिवासी भूभागय् उपविभाजित यानातःगु दु। आदिवासी जनजाति मुक्कं जनसंख्याया ९% दु, व ६०गू पुचः जनजाति आतक नं आधुनिक सभ्यतां ब्यागलं हे थःगु हे कथं च्वनाच्वंगु दु।
गुँइ तःच्वलं सिमा पालेगु ज्या जुयाच्वंगु दु, गुकिं यानाः थीथी हानिकारक लिच्वः पिहां वयाच्वंगु दु। ब्राजिलय् गुँ पालाः तपेंक द्याइगु आर्थिक मू गुँया सकल कुचां दयेकूगु दक्वं वस्तुया मू स्वयां थ्यं-मथ्यं ७क्व आपाः जु। सन् २०२३स विश्व बैंकं उगु क्षेत्रय् गैर वन विनाशय् आधारित आर्थिक ज्याझ्वःया प्रस्ताव तयाः छगू प्रतिवेदन पिथंगु दु।
नामाकरण
सम्पादनअमेजन नां फ्रान्सिस्को दि ओरेलानां तपुया व मेमेगु जनजातिनाप ल्वाःगु युद्धं ब्वलंगु धाइ। थ्व ल्वापूइ जनजातितेगु चलन कथं जनजातिया मिसात नं मिजंतय् नापं ल्वात। ओरेलानां हेरोदोतस व दायोदोरसं वर्णन यानातःगु ग्रीक पौराणिक बाखँया अमेजनपाखें अमेजनस नां तःगु खः।
जैविक विविधता
सम्पादनआर्द्र उष्णकटिबंधीय गुँत हलिंया दकलय् अप्व प्रजाति-तःमि बायोम ख। अमेरिकाय् दैगु उष्णकटिबंधीय गुँइ अफ्रिका व एसियाया आर्द्र गुँइ स्वया अप्व प्रजातित दइगु याः। अमेरिकाया दकलय् तःधंगु उष्णकटिबंधीय वा-गुँया रुपय् अमेजन वा-गुँइ अद्वितीय जैविक विविधता दु। हलिमय् झिसं स्यूगु झिगु प्रजातिइ छगू अमेजन वा-गुँइ दु। थ्व वा-गुँ हलिमय् दकलय् अप्व म्वाःगु वनस्पति व पशु प्रजातिया संग्रह ख।
थ्व क्षेत्रय् करिब २५ लखः की प्रजाति, द्वलंद्वः वनस्पति, व करिब २००० झंगः व स्तनधारी पशु दु। थौं तक्क थ्व क्षेत्रय् म्हो ल्याखय् ४०,००० वनस्पति प्रजाति, २,२०० न्या, १,२९४ झंगः, ४२७ स्तनधारी, ४२८ उभयचर, व ३७८ बि (सरीसृप) प्रजाति लूगु दु। सकल झंगःया प्रजातिइ न्यागु प्रजातिइ छगू अमेजन वा-गुँइ दु, व हलिंया सकल न्या प्रजातिइ १/५ न्या प्रजाति अमेजनया खुसिइ च्वनि। वैज्ञानिकतसें ब्राजिलय् जक ९६,६६० निसें १,२८,८४३ इन्भर्टेब्रेट प्रजातिया प्राणीतेगु वर्णन याःगु दु।
थनया वनस्पति प्रजातिया जैविक विविधता पृथ्वीइ दकलय् अप्व दु। सन् २००१या छगू अध्ययनं इक्वेडरया छगू १/४ वर्ग किलोमिटर (६२ एकड)या वा-गुँइ १,१०० स्वया अप्व सिमा प्रजाति दयाच्वंगु दु। सन् १९९९इ जूगु छगू अध्ययनं अमेजन वा-गुँया छगू वर्ग किलोमिटर (२४७ एकड)य् करिब ९०,७९० टन जीवित वनस्पति दयेफुगु खने दु। औसत वनस्पति बायोमास प्रति हेक्टर ३५६ ± ४७ टन अनुमानित दु। थौं तक्क थ्व क्षेत्रय् अनुमानित ४,३८,००० प्रजातिया आर्थिक व सामाजिक हितया वनस्पति दर्ता जूगु दु व यक्व वनस्पति लुइकेगु वा सूचीकरण यायेगु ज्या अझ नं ल्यं दनि। थ्व क्षेत्रय् कुल सिमा प्रजातिया ल्याः १६,००० दुगु अनुमान दु।
मौसम कथं थ्व वा-गुँइ वनस्पति व सिमायागु वाउँगु हःया क्षेत्रफल करिब २५% पाइ। सुख्खा मौसमय् निभाःया जः अधिकतम जुइबलय् हः चकना वनि, अनंलि सुपाँय् दुगु आर्द्र मौसमय् चिफ्वः जुइ। थथे मौसम हिलेबिले वनस्पतिया फोटोसिन्थेसिस व श्वासप्रश्वासया दथुइ कार्बनया सन्तुलन दयेकी।
अमेजन वा-गुँया सकल हेक्टरय् थ्यंमथ्यं १ अर्ब इन्भर्टेब्रेट दु। अमेजन वा-गुँइ प्रति हेक्टर प्रजातिया मात्रा थथे दु:
| जीवया ताजि | प्रति हेक्टर प्रजातिया ल्या |
|---|---|
| झंगः | १६० |
| सिमा | ३१० |
| इपिफाइत | ९६ |
| सरीसृप (Reptile) | २२ |
| उभयचर (Amphibian) | ३३ |
| न्या | ४४ |
| प्राइमेत | १० |