मंगोल साम्राज्य

Not to be confused with मुगल साम्राज्य.

 

मंगोल साम्राज्य मंका संवतया १३गू व १४गू शदीइ दूगु इतिहासया हलिंया दकलय् तःधं बँ साम्राज्य ख। वर्तमान पूर्व एसियाया मंगोलियाय् पलिस्था जूगु मंगोल साम्राज्य थःगु उत्कर्षय् जापानय सागर निसें पूर्वी युरोपया भूभाग तक, उत्तरय् आक्तिक; व दक्षिणय् भारतीय उपमहाद्वीप तक थ्यंसें दक्षिणपूर्व एसियायात अधिग्रहण यायेगु कुत यात धाःसा इरानी पठारयात थःगु अधीनय् लाकाः थ्व साम्राज्य पश्चिमय् लेभान्त व कार्पेथियन गुंझ्वःतक थ्यन।

मंगोल साम्राज्यया पलिस्था थीथी मंगोल बंजारा जनजातितेगु, तेमुजिनया नेतृत्त्वय् जूगु एकिकरणं न्ह्यथंगु ख। तेमुजिनया नांजाःगु पदवी गेंगिस खान (क. ११६२-१२२७)या नामं म्हसीकिगु या। वय्कःयात १२०६स सकल मंगोलतेगु गोष्ठिं मंगोलतेगु जुजु घोषित याःगु ख।थ्व साम्राज्य वय्कःया नेतृत्त्वय् तःसकं चकनावल व वय्कःया उत्तराधिकारीतेसं आक्रमणकारी सेना सकल दिशाय् छ्वल। थ्व वृहद अन्तरमहादेशीय साम्राज्यँ पूर्वयात पश्चिम नाप स्वात, व प्रशान्त महासागरयात भूमध्य सागर लिसे छगू मंगोल शान्तिया दयेका युरेसियाय् व्यापार, प्रविधि, सामान, विचाः आदिया कायेबियेगु वातावरण पलिस्था यात।

लिपा, उत्तराधिकारीया निंतिं जूगु युद्धया कारणं साम्राज्य विभाजित जुल। चंगेज खानया सन्तानतेसं राजवंश वय्कःया काय् व प्रारम्भिक उत्तराधिकारी ओगेदेइ वा वय्कःया मेपिं काय् मध्ये छम्ह, गथेकि तोलुइ, चागाताइ वा जोचींया खलकं जुइमा धैगु खँय् विवाद यात। ओगेदेइद व चागातायिद खलःयात नरसंहार याये धुंका तोलुइद खलःतेसं उत्तराधिकार ला त्यात तर तोलुइदया सन्तानतेगु दथुइ विवाद जारी जुल। मंगोल साम्राज्यं स्थायी, सभ्य जीवनशैली नालेगु वा थःगु अस्थाती, स्टेपय् आधारित चाहिलिगु जीवनशैलीइ च्वनेगु धइगु द्वन्द्व थ्व विभाजनया मू कारक जुल।

मोङ्के खानया मृत्यु धुंका (१२५९) प्रतिद्वन्द्वी कुरुल्ताइ परिषद्तेसं छक्वलं थी-थी उत्तराधिकारीत, दाजुकिजा अरिक बोके व कुबलाई खान ल्यल, गुपिंसं तोलुइद गृहयुद्धय् (१२६०–१२६४) थःथवय् ल्वात व मेमेपिं चंगेजया काय् या सन्तानतेगु चुनौती नं सामना यात। कुबलाईं सफलतापूर्वक सत्ता कब्जा यात, तर वय्कलं चागाताइद व ओगेदेइद परिवारयात हाकनं नियन्त्रणय् कायेत असफल कुतःया झ्वलय् हानं युद्ध जुल। सन् १२९४इ कुबलाईया मृत्युया ई तक्क मंगोल साम्राज्य प्यंगू ब्यागलं ब्यागलं खानेत वा साम्राज्यय् विभाजित जुल, गुकिलिं थःगु हे स्वार्थ व उद्देश्य पूवंकल: उत्तरपश्चिमय् गोल्डेन होर्ड खान, मध्य एसियाय् चागाताई खान, इरानय् इल्खानेत व चीनय् युआन राजवंश, आधुनिक बेइजिङय् आधारित जुसें शासन यात। सन् १३०४इ तेमुर खानया शासनकालय् स्वंगु पश्चिमी खानतेसं युआन राजवंशया प्रभुत्व स्वीकार यात।

साम्राज्यया दकलय् न्हापां क्वचाःगु भाग इल्खानेत ख, गुकिलिं १३३५–१३५३या ईले विघटन जुल। थ्व धुंका युआन राजवंशं सन् १३५४ व १३६८इ तिब्बती पठार व चीनया उचित नियन्त्रण त्वःता थःगु राजधानी दादु मिङ्ग राजवंशया सेनां कब्जा यायेधुंका पतन जुल। थ्व धुंका युआनया चंगेज शासकत उत्तरपाखे लिचिलाः मंगोलियाया पठारय् शासन यानाच्वन। थ्व शासन व्यवस्थायात वयां लिपाया इतिहासलेखनय् उत्तरी युआन राजवंशया नामं म्हसीकिगु या, थ्व शासन सन् १६३०या दशकय् किङ राजवंशं त्याके धुंका मदयावन। गोल्डेन होर्डं १५गु शताब्दीया अन्त्य तक्क प्रतिस्पर्धी खानतय् टुक्रा जुल। पूर्वी युरोपय् थुकिया शासन सन् १४८०इ मस्कोया ग्रान्ड डचीं उग्रा खुसिइ ग्रेट स्ट्यान्द दयेकाः क्वचाःगु धकाः कायेगु या। चागाताई खानेत १६८७ तक दयाच्वन।