न्हूगु ल्वहं युगया हिउपाः
न्हूगु ल्वहं युगया हिउपाः (नवपाषाण क्रान्ति वा Neolithic Revolution) गुकियात न्हापांगु बुंज्याया हिउपाः नं धाइ, अफ्रीकी-युरेसियाय् न्हूगु-ल्वहं युगय् यक्व मनूतेगु तजिलजि व जीवनशैलीया तच्वःगु हिलाः ख। थ्व हिउपाःया झ्वलय् मनूतेगु लजगा पशु शिकार यायेगु व नसाः मुंकेगु जीवनशैलीं बुंज्या व बस्तीया जीवनशैलीइ हिलावन। थथे स्थायी कथं च्वनेफये धुंका यक्व मनूत छथासय् हे च्वनेफत व नसाया निंतिं चाहिला च्वने म्वालः। थथे च्वनिपिं मनुतेगु पुचलं स्वांमाया सीका व छ्यला भिंके फत, व स्वा-मा बुइकेगु व सयेकेगु पहः सीकल। थ्व न्हुगु ज्ञानं स्वामायात बालीया कथं गृहस्थीकरण वा लहिनाज्या न्ह्यथन।
पुरातात्विक तथ्यांकं थी-थी कथंया स्वांमा व प्राणीया लहिना-ज्या हलिमय् ब्यागलं ब्यागलं थासय् जूगु खं खनेदु। थ्व हिउपा ११,७०० दँ न्ह्यःया होलोसिनया भूगर्भीय युगय् , वंगु च्वापुयुग क्वचायेधुंका न्ह्याःगु ख। थ्व मनू जातिया न्हापांगु ऐतिहासिक रुपं प्रमाणित यायेछिंगु बुंज्याया विकास ख। न्हूगु ल्वहं युगया हिउपां नसाःया विविधतायात यक्व संकुचित यात, गुकिया लिच्वः कथं न्हापा फोरेजिङ (गुंइ वना नसा मुंकेगु)ज्यां प्राप्त जूगु स्वया मनुया पोषणया गुणस्तर म्हो जुल, तर नसा बुकेगु पहः अप्व दक्ष जूगुलिं थुकिलि मनुतेत मेमेगु ज्याखँय् कुतः यायेत ई बिल। थुकथं थीथी लजगाया विकास जुल, स्थायी नगरया विकास जुल व थुकियात आधार दयेकाः आधुनिक लहना दयावल।
न्हूगु ल्वहं युगया हिउपां नसा उत्पादनया छगू सीमित ज्याझ्वःया छ्यलाबुला जक मखुसें थ्व स्वया यक्व अप्व हिउपाः हःगु दु। थ्व हिउपाःया लिपाया सहस्राब्दीइ अबिले तक प्रभुत्व दयाच्वंगु शिकारी-मुनामितेगु चिधंगु व चाहिलिगु (घुमन्ते) पुचःयात गां व नगरय् आधारित स्थायी समाजय् हिलावन। थ्व समाजतेसं विशेष नसा-बाली बुंज्याया माध्यमं यक्व नसा दयेके फत। नापं, ह्वलाज्या (सिँचाइ) व गुं/जंगल फाइगु थें न्याःगु ज्याखँया नापं थःगु प्राकृतिक वातावरणयात आमूल रुपं परिमार्जन यात। थ्व युगय् तसकं व्यापक रुपं खनेदूगु मेमेगु विकासय् पशुतयेगु लहिना, चाः-थल दयेकीगु ज्या, ल्वहंया ज्याभः, व प्यकुंलाःगु छेँ दयेकीगु ज्या ला। हलिंया यक्व क्षेत्रय् प्रागैतिहासिक समाजतेसं बुंज्यायात नालेगुलिं तच्वलं मनूल्या अप्वया वन, थ्व झकायात न्हूगु ल्वहंयुगया जनसांख्यिकीय संक्रमणया (Neolithic demographic transition) नामं म्हसीकिगु या।
थ्व विकासतेत गुबलें गुबलें न्हूगु ल्वहं युगया प्याकेज धाइ। थुकिया आधारय् केन्द्रीकृत प्रशासन व राजनीतिक संरचना, पदानुक्रमित विचारधारा (hierarchical ideologies), ज्ञानया विव्यक्तिगत प्रणाली (दसु च्वयेज्या), घना जनसंख्या दूगु बस्ती, विशेषज्ञता व श्रम विभाजन, व्यापार, कला व वास्तुकलाया विकास, व सम्पत्ति स्वामित्वया आधार दयेकल। दकलय् न्हापांगु ज्ञात सभ्यता दक्षिणी मेसोपोटामियाया सुमेरय् विकास जुल (थ्यं-मथ्यं थौं स्वया ६,५००दँ न्ह्यः)। थुकिया उदय नं कँय् युगया शुरुवात जुल।
लिबं
सम्पादनशिकारी-मुनामितय्के बुंज्यामि स्वया बिस्कं जीवनयापनया आवश्यकता व जीवनशैली दु। शिकारी-मुनामित नसाया निंतिं आपालं तसकं हे छगू थासं मेगु थासय् सनाच्वनिगु जुइ। इमिसं अस्थायी च्वनिगु थाय् दयेकि व चिधंगु पुचलय् च्वनि। इमिसं पिनेया मनूत नाप सीमित जक स्वापू तइ। सकल मौसमया वातावरणय् छु शिकार यायेफु वा छु नसा मुंकेफु धैगु खँय् तसकं निर्भर जूसां इमिगु आहार सन्तुलित जूगु खनेदु। थ्व स्वया भिन्ना, बुंज्याया जीवनशैलीइ बुंइ सयेकिगु नसां यक्व मनुतेत नकेफइ व यक्व मनूत छथासय् हे च्वनेफइ। बुंज्यामितेगु पुचःया सिनाज्या व थीथी मौसमी आवश्यकताया कारणं योजना व समन्व यायेगु परम्परा दयावल। नापं, स्रोत व जनशक्तियात बांलाक्क संकेत श्रम विभाजनयात प्रोत्साहित यात, गुकिं बुलुहुँ थीथी ज्याया कःमि व जटिल समा दयावल। थथे थीथी ज्याया विज्ञतेगु विकासं थःयात माःगु स्वया अप्वःगु वस्तु व सेवाया हिलाबुला यासें बनयज्या/व्यापारया विकास जुल। बनयज्याया संजालया विकासं बुंज्यामि पुचःतेसं पिनेया मेमेगु पुचःनाप स्वापू याइगु चलन दयावल, गुकिलिं सांस्कृतिक आदानप्रदानयात ग्वहालि यात। थुकिया लिच्वः कथं सभ्यताया उदय व प्राविधिक विकास जुल।
अप्वः जनसंख्या व नसाया प्रचुरतां उसाँयय् सुधार धाःसा मखन। तसकं सीमित कथंया मू बालीइ निर्भर जुइबलय् अप्वः मनूतय्त नसा नके फइगु जुसां थुकिया झ्वलय् उसाँय् मफयेफु। दसुया निंतिं कःनिइ छुं आवश्यक एमिनो एसिड (लाइसिन व ट्रिप्टोफान)या कमी दइ व थ्व आइरनया कमजोर स्रोत ख। थुकी दुगु फाइटिक एसिडं पोषक तत्व सोसेयायेगु ज्यायात पनेफु। बुंज्यामि मनू व इमिगु लहिना पशुपंक्षी नापं च्वनिगु जूगुलिं मानव फ्वहर व दूषित नसाः व लः, परजीवी व ल्वय् ब्वलनीपिं कीतय्गु ल्याः अप्वःया मनूतेगु उसाँय् मभिनावंगु खनेदु। मल व ह्वलेज्या छ्यला बालीया उत्पादन अप्वयेकूगु जुसां स्थानीय वातावरणय् की व ब्याक्टेरिया बुयावइगु ज्यायात नं प्रवर्द्धन यासें उसाँय् स्यंकीगु मेमेगु कारक नं थ्व हिउपां दयेकल।