इम्यानुयल कान्ट
इम्यानुयल कान्त वा इम्यानुयल कान्ट (जन्म इमानुएल कान्त; २२ अप्रिल १७२४ - १२ फेब्रुअरी १८०४) छम्ह जर्मन दार्शनिक व आत्मज्ञानया युगया छम्ह मू चिन्तकय् छम्ह ख। कोनिग्सबर्गय् जन्म जूम्ह कान्तया इपिस्तेमोलोजी, मेटाफिजिक्स, नैतिकता व सौन्दर्यशास्त्रय् व्यापक व व्यवस्थित ज्यां वय्कःयात आधुनिक पश्चिमी दर्शनया दकलय् प्रभावशाली व विवादास्पद व्यक्तित्वय् छम्ह दयेकल। वय्कःयात "आधुनिक नैतिकताया अबु", "आधुनिक सौन्दर्यशास्त्रया अबु", तर्कवाद व अनुभववादयात छथाय् हयेगु निंतिं "आधुनिक दर्शनया अबु" धकाः म्हसीकिगु या।
 | |
| बूगु | 22 अप्रिल सन् 1724 Königsberg, Prussiaa |
|---|---|
| मदूगु | 12 फेब्रुवरी 1804 (आयु 79) Königsberg, Prussiaa |
| थाय्बाय् | Königsberg, Prussiaa |
| राष्ट्रियता | प्रसियामि |
| कालखण्ड | 18th-century philosophy |
| क्षेत्र | पाश्चात्य दर्शन |
| विचारधारा | |
| अभिरुचि | |
| नांजागु विचाः | |
Influenced
| |
| ल्हाचिं |  |
पारलौकिक आदर्शवाद(transcendental idealism)या थःगु सिद्धान्तय् कान्तं अन्तरिक्ष व ई केवल "अन्तर्ज्ञानया रुप" (forms of intuition) ख गुकिलिं सकल अनुभवयात संरचना याइ व अनुभवया वस्तु केवल "रुप" ख धकाः तर्क बिल। बस्तुया स्वभाव थःथम्हं हे झीसं सीके मफइगु तर्क यानादिल। शंकावाद(skepticism)या दार्शनिक सिद्धान्तयात प्रतिकार यायेगु कुतःया झ्वलय् वय्कलं थःगु दकलय् नांजाःगु कृति शुद्ध तर्कया समालोचना (Critique of Pure Reason) (१७८१/१७८७) च्वयादिल।
कान्तया विचाः कथं तर्क नैतिकताया स्रोत ख, व सौन्दर्यशास्त्र निष्काम निर्णयया संकायं उत्पन्न जुइ। कान्तया धार्मिक दृष्टिकोण वय्कःयागु नैतिक सिद्धान्तनाप तसकं स्वानाच्वंगु दु। वय्कलं गणतान्त्रिक राज्यया अन्तर्राष्ट्रिय महासंघ व अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यया माध्यमं स्थायी शान्ति सुरक्षित यायेफइगु आशा यानादिल। वय्कलं थःगु जीवनया यक्व ई वैज्ञानिक नश्लवादय् ज्या यानादीसां लिपा थ्व विषयय् थःगु बिचाः हिलादिल।
दर्शन
सम्पादनथःगु समकालीन आपालं मनूत थें हे कान्त नं न्यूटन व मेमेपिन्सं याःगु वैज्ञानिक प्रगतिपाखें तसकं प्रभावित जुल। मानवीय तर्कया शक्तिया थ्व न्हूगु प्रमाणं यक्वसिया निंतिं राजनीति व धर्मया परम्परागत अधिकारयात न्ह्यसःया घेराय् लाकल। पुलांगु परम्परागत कथं नैतिकता स्वाना दयेकातःगु हलिंया विचाः न्हूगु यान्त्रिक (mechanical) सिद्धान्तं हिलाछ्वये धुंका नैतिकताया आधारय् हे न्ह्यसः दयावलः। हलिं नैतिकतां मसंगु व छुं गणीतिय नियमं जक सनाच्वंगु न्हूगु पृष्ठभूमिइ नैतिकताया आधारय् न्ह्यसः वल छाय्धाःसा सुनां हलिं मसंकुसा हलिं सुइगु नं जिम्मेवारी मखु व अथे जिम्मेवारी मदुसा नैतिकता दइमखु।
कान्तया आलोचनात्मक परियोजनाया मू उद्देश्य मानवीय स्वायत्तता, धर्म व नैतिकताया आधारयात न्हूगु यान्त्रिक सिद्धान्तं संरक्षित यायेगु व नापं आधुनिक विज्ञानया प्रगतियात निरन्तर तयातयेगु खः। शुद्ध तर्कया समालोचनाय् कान्तं थःगु दार्शनिक चिउताःयात क्वय् बियातःगु स्वंगु न्ह्यसलय् संक्षेपय् न्ह्यथनादिल:
- जिं छु सीके फै ? (What can I know?)
- जिं छु याये माली ? (What should I do?)
- जिं छु आशा याये फै ? (What may I hope?)
शुद्ध तर्कया समालोचना न्हापांगु न्ह्यसःयात केन्द्रीत यानाः निगूगु न्ह्यसःया लिसःया निंतिं वैचारिक थाय् चायेका बी। थुकिलि तर्क बियातःगु दु कि झीसं थःत स्वतन्त्र धकाः कडा रुपं सीके मफुसां थःत स्वतन्त्र धकाः बिचाः यायेफु — अले व्यावहारिक उद्देश्यया निंतिं यायेमाः। कान्तया थःगु हे शब्दय् "आस्थाया निंतिं थाय् दयेकेगु निंतिं जिं ज्ञानयात अस्वीकार यायेमाःगु खः।" (I had to deny knowledge in order to make room for faith)। नैतिकताया तर्कसंगत विश्वास "द ग्राउन्डवर्क अफ द मेटाफिजिक्स अफ मोरल्स" व "द क्रिटिक अफ प्र्याक्टिकल रिजन"य् अझ विस्तार यानातःगु दु।
"निर्णयया शक्तिया समालोचना" (The Critique of the Power of Judgment) सफूलिं तर्क याइ कि झीसं न्हापांगु निगू समालोचनाय् व्यवहार यानातःगु सैद्धान्तिक व व्यावहारिक क्षेत्रया सामंजस्यपूर्ण एकताया निंतिं तर्कसंगत रुपं आशा यायेफु।
"रिलिजन विद द बाउन्ड्स अफ मेरे रिजन"(Religion within the Bounds of Mere Reason)य् कान्तं थ्व स्वंगुगु न्ह्यसःया लिसः पूवंकेगु कुतः यानादिल।
थुपिं फुक्कं ज्यातसें सक्रिय, तर्कसंगत मानवीय विषययात संज्ञानात्मक व नैतिक संसारया केन्द्रय् तइ । संक्षेपय्, कान्तं तर्क बियादिल कि मनं हे ज्ञानय् योगदान अनिवार्य रुपं याइ , थ्व योगदान मनोवैज्ञानिक स्वया पारलौकिक जुइ, व स्वायत्त रुपं ज्या यायेगु धइगु तर्कसंगत नैतिक सिद्धान्त कथं ज्या यायेगु ख।