छन्द
छन्द धाःगु काव्यया स्वंगु मू गुणय् छता ख। छन्द, रस व अलङ्कार काव्ययात परिभाषित याइगु गुण ख। छद् धातुं बुयावःगु खँग्वः ख। छन्दया बारेय् दकलय् न्ह्यः आचार्य पिङ्गलं थःगु सफू छन्दशास्त्रय् च्वयादिगु ख। पद्यरचनायात शास्त्रय् छन्द धका हे धयातःगु दु।
खँग्वःयागु उत्पत्ति व छ्येलेज्या
सम्पादनउत्पत्ति व विकास
सम्पादनथ्व खँग्वयागु छ्येलेज्या दक्ले न्ह्य संस्कृतय् जुगु ख। लिपा थ्व खँग्वयागु तत्सम खँग्वया रुपे यक्व भासे, यक्व कथलं छ्येलेज्या जुल।
छ्येलेज्या
सम्पादनथ्व खँग्वयागु छ्येलेज्या संस्कृतय् व संस्कृत नाप स्वापू दुगु व संस्कृत नं बुया वगु भाषे जुगु खने दु।
छन्दया कुचा
सम्पादनछन्दय् क्वसं च्वयातःगु अंग दै -
- गति - पद्यया पाठय् बाहा वनिगु लक्षणयात गति धाइ।
- यति - पद्य पाठ याइगु ईलय् गतियात दिका विश्राम काइगु थाय्यात यति धाइ।
- तुक - समान उच्चारण दूगु खँग्वः छ्यलिगु ज्यायात तुक धाइ। पद्य प्रायः तुकान्त जुइ।
- मात्रा - वर्णया उच्चारणय् छ्यलिगु ईयात मात्रा धाइ। मात्रा २ प्रकारया जुइ- लघु व गुरु। ह्रस्व उच्चारणदूगु वर्णतयेगु मात्रा लघु जुइ धाःसा दीर्घ उच्चारण दूगु वर्णतयेगु मात्रा गुरु जुइ। लघु मात्राया मान १ दै व उकियात "।" चिं छ्यला क्यनिगु याइ। थ्व हे कथं गुरु मात्राया मान २ दै व उकियात ऽ चिं ब्वइगु जुइ।
- गण - मात्रा व वर्णतयेगु ल्या व क्रमया सुविधाया निंतिं स्वंगु वर्णतयेगु पुचःयात छता गण मान काइगु या। गणतयेगु ल्या ८ दु - यगण (।ऽऽ), मगण (ऽऽऽ), तगण (ऽऽ।), रगण (ऽ।ऽ), जगण (।ऽ।), भगण (ऽ।।), नगण (।।।) व सगण (।।ऽ)।
गणतयेत अपुइक लुमंकेत छगू सूत्र दयेकातःगु दु- यमाताराजभानसलगा । सूत्रया न्हापांगु ८गु वर्णय् ८ता गणतयेगु नां दु। अन्तिम निगु वर्ण ‘ल’ व ‘ग’ छन्दशास्त्रया दग्धाक्षर ख। गुगु गणया मात्रातयेगु स्वरूप सीकेमाःगु दु उकिया न्ह्यःनेया निता आखः थ्व सूत्रय् काःसा दसु ‘मगण’या स्वरूप सीकेत ‘मा’ तथा वस्वया न्ह्यःनेया निता आखः- ‘ता रा’ = मातारा (ऽऽऽ) कायेछिं।
‘गण’या विचाः वर्ण वृत्तय् जक्क दै, मात्रिक छन्द थ्व बंधनं मुक्त जु।
। ऽ ऽ ऽ । ऽ । । । ऽ
य मा ता रा ज भा न स ल गा
| गण | चिं | दसु | प्रभाव |
|---|---|---|---|
| यगण ( य ) | ।ऽऽ | नहाना | शुभ् |
| मगण ( मा ) | ऽऽऽ | आजादी | शुभ् |
| तगण ( ता ) | ऽऽ। | चालाक | अशुभ् |
| रगण ( रा ) | ऽ।ऽ | पालना | अशुभ् |
| जगण ( ज ) | ।ऽ। | करील | अशुभ् |
| भगण ( भा ) | ऽ।। | बादल | शुभ् |
| नगण ( न ) | ।।। | कमल | शुभ् |
| सगण ( स ) | ।।ऽ | कमला | अशुभ |
छन्दया प्रकार
सम्पादन- मात्रिक छन्द ː छन्दय् मात्रातयेगु ल्या निश्चित दःसा अन्याःगु छन्दतयेत मात्रिक छन्द धाइ। दसु - दोहा, रोला, सोरठा, चौपाई।
- वार्णिक छन्द ː वर्णतयेगु ल्याय् आधारित छन्द वार्णिक छन्द ख। दसु - घनाक्षरी, दण्डक।
- वर्णवृत ː सम छन्दयात वृत धाइ। थुकिलि प्यतां चरण समान जुइ व सकल चरणय् वइगु लघु गुरु मात्रातयेगु क्रम निश्चित जुइ। दसु - द्रुतविलंबित, मालिनी
- मुक्त छन्दː वैदिक वाङ्मयय् भक्तिकाल तक्क मुक्त छन्दया अस्तित्व मदु। थ्व आधुनिक युगया देन खः। मुक्त छन्द नियमबद्ध जुइमखु, स्वछन्द गति व भावपूर्ण यति हे मुक्त छन्दया विशेषता खः।