बहाः बहिः
म्हसिका
सम्पादनहलिमय् दयाच्वँगु आपालं देय् शहरत मध्यय् नं प्राचीनकालं निसेँ मानव वसोवास निरन्तर चलय्जुया वयाच्वँगु छगू थाय् नेपाःया स्वनिगः नं खः । थुगु स्वनिगःस प्राचीन कालं निसेँ न्ह्याना वया च्वँगु बुद्ध शिक्षा अध्ययन अध्यापन व अभ्यासया दसु कथं सलँसया ल्याखँ बहाः, बहिः व कचाबहाः दया च्वँगु दु (स्वया दिसँ बहाः बहिःया धलः) । थुकिसनं यल देशय् दकसिवे अप्वः बहाः बहिः निर्माण जुया च्वँग दु । यल देँय्या वनोट हे बहाःबहिः ननी चुकः माः हना दयेका तःगु थे जुया च्वँगु दु । थ्वहे बहा बहिस प्राचीन कालय् देश विदेशं महापण्डितपिं वया विद्याभ्यास याःवइगु धका थनदुगु शिलाभिलेखय् उल्लेख जुया च्वँगु दु[१] । यलदेशय् थितुथिइ बाहा बहित दया च्वँगु खना तिब्वत विद् प्रोफेसर स्नेलग्रोभं[२] यल देय्या विषय थुकथंं च्वल – ‘यल देय् मध्यकालीन यूरोपय् दया च्वँगु थेँ जाःगु विशाल विश्वविद्यालय शहर जुया च्वँगु जुइमा । थनया भवन संरचना, परम्परा, जीवन शैली नालन्दा विश्वविद्यालयया शैली अनुसार ज्याना तःगु जुइमा । उगु बखतय् थुगु थाय् विद्याभ्यास व अध्ययनया पवित्र स्थल जुया च्वँगु खः गन देश विदेशं वया थन बुद्ध शिक्षा ब्वनेत वइगु खः । गुलिं भारतं वया ब्वंकः वइपिंसा गुलिं तिब्बतं वया ब्वँ वइपिं खः ।’ नेपालमण्डलया सभ्यता विकासया छगू मूल स्रोत हे थुपिं बहाःबहिःत खः । कला, संस्कृति, शिक्षा नापं अन्तर्राष्ट्रिय सम्वन्ध स्थापित यायेत समेतया लागि थुपिं बहाःबहिः पाखेँ महत्वपूर्ण भूमिका म्हिता वयाच्वँगु खः ।
एेतिहासिक पृष्ठभूमि
सम्पादनन्हापांया विहार
सम्पादनभगवान बुद्धया बोधिज्ञान लाभ पश्चात् संसारया दुःखयात निवारणया लागि शील समाधि प्रज्ञा युक्त आर्यअष्टाङ्गिक मार्ग स्यनेत दे दे नगर नगर चाहिला विज्याःगु जुल । थम्ह थःतः म्हसिका चित्त शुद्धयायेगु विधिया अभ्यास याना थम्हं थःतः त्याकेगु शिक्षा प्रचार प्रसार यायेत भगवान् बुद्धं ‘चरथ भिक्खवे चारिकं बहुजन हिताय बहुजन सुखाय’ धका उद्घोष याना विज्यासे विद्यां पारंगतपिं भिक्षुपिन्त दे दे चाहिला सद्धर्म इना विइत आज्ञा जुया विज्याःगु खः । स्वयम्भु पुराण कथं भगवान बुद्ध स्वयं नेपालय् विज्याना स्वयम्भू दर्शन याः विज्यागु उल्लेख दु । किरातकालय् श्रावस्तीया भिक्षुपिं ब्यापारीपिं नापं नेपाल पाखे वःगु व कोलिय शाक्यपिं नेपालय् आश्रयया लागि वःगु खँ नं बौद्ध साहित्यय् उल्लेख दु । थनं लिपा मौर्य सम्राट अशोकं नं वर्मा, श्रीलंका आदि देशय् भिक्षुपिं छ्वःगु खः । थुकथं नेपाल, तिब्वत, चीन, जापान जुजुँ थौं वया हलिं न्यंकं सद्धर्म अभ्यासया प्रसार जुगू जुल । किरातकालय् हे बुद्ध धर्म नेपालय् दुहाँ वये धुंकुगु खःसां बौद्ध संघ व बौद्ध विहारया परम्परा लिच्छिविकालय् पूर्ण रुपं स्थापित जुइ धुंकुगु खँ लिच्छिविकालीन थी थी शिलाभिलेखय् उल्लेख जुया च्वँगु दु । लिच्छिविकालय् भारतं चीन स्वाःगु ब्यापारिक मार्ग स्थापित जुइ धुंकुगु कारणं नं थ्व कालय् आपालं विद्वान् गुरु पिंनिगु आगमन जुगूलिं बौद्ध संस्कृति विकासया लागि तिवः जुवँगु खनेदु । जुजु बृषदेवयात वयेकया छुइ राजा मानदेवया अभिलेखय् 'सुगतशासन पक्षपाती' धका सम्वोधन याःगु, धर्मदेवया बुद्धधर्म प्रतिया झुकाव व नरेन्द्रदेवया बाल्यकाल पालनपोषण तिब्बतस जुगुलिं अवलोकितेश्वर प्रतिया प्रगाढ आस्था आदिं लिच्छिविकालय् जुजुपिं पाखेँ नं आपालं बुद्ध धर्म विकासया लागि तीवः ब्युगु स्पष्ट जु । थ्वहे कालय् आपालं साम्प्रदायिक कलह समेत ब्वलंगुलिं अनंलिपा जुजु पिन्सं तत्कालीन बैष्णव, शैव सम्प्रदाय व बौद्ध पिन्त सन्तुलनय् तयेगु प्रयास स्वरुप धर्म समन्वयया अभ्यास त याःगु नं खनेदु । उकिं मानदेव, अंशुवर्मा आदि जुजुपिन्सं नं विहार निर्माण याःगु व विहारयात दान दातब्य निस्वंगु खँ लिच्छिवि अभिलेखय् उल्लेख जुया च्वँगु दु ।[३] लिच्छिवि शिलाभिलेखस जम्मा १६ गू विहारया नाँ – गुँ विहार, अर्जिका विहार, खर्जुरिका विहार, पुष्पवाटिका विहार, श्री मानविहार, वर्तकल्याणगुप्त विहार, अभयरुची विहार, चतुर्भालाटसन विहार, जीववर्मविहार, मध्यम विहार, शिवदेव विहार, श्री मानदेव विहार, श्री राज विहार, सुजातप्रभ विहार, श्री फुटोविहार धका उल्लेख जुया च्वँगु दु ।[४] थ्व वाहेक वंशावली पुराण अनुसार क्रकुछन्द तथागतं वाक्द्वार सिफूचो पर्वतस सर्वप्रथम बौद्ध संघयागु ब्यवस्था याना विहार निर्माण याःगु उल्लख खनेदु । थनंलिपा गुँ विहार वा साम्हेगुँ विहार (स्वयम्भू) प्राचीनतम विहारतय्गु धलखय् ला व । थ्व वाहेक चारुमति विहार, किमान्डोल विहार, गुस्तल महाविहार, यम्पी महाविहार, आदि लिच्छिविकालीन विहार त खः ।[५]
लिच्छिविकालीन विहारया स्वरूप
सम्पादनलिच्छिविकालीन विहारयागु स्वरुप गथे च्वँ धैगु वर्णन उपलब्ध मजू तर लिच्छिविकालय् निर्माण जुगू महाचैत्यत गथेकि स्वयम्भू, खास्ति, चावहिल चैत्य, श्रीघः चैत्य आदि यागु नाँ तकं लिच्छिवि शिलालेखय् उल्लेख मजुगु यात कया इतिहासकारपिं थुकथं अनुमान यागु दु । तत्कालीन विहार निर्माण परम्पराय् तःग्वगु चैत्य विहारया मूख्य भाग जुया चैत्यया जंवं खवं भिक्षुपिनिगु आवास गृहत चतुष्शाला शैलीं दयेकेगु प्रचलन जुइमा । गथे भारतय् साँची, भरहूटया स्तुप नापं विहारत निर्माण जुया च्वँगु दु । उकिं वृषदेव कृत साम्हेगुँ विहार स्वयम्भू क्षेत्र हे खः अले अभिलेखय् आपालं थासय् उल्लेख जुया च्वँगु शिवदेव विहार खास्ति चैत्य हे खः धैगु अनुमान याना तःगु दु । थुपिं बाहेक आपालं लिच्छिवि विहारतय्गु नाँ जक ल्यना च्वँगु दु, थाय् गन, भौतिक भग्नावशेष गन धैगु तक नं मसिया वने धुकुगु जुल । कालान्तरय् लिपा मध्यकालय् थथे तग्वः चैत्य दयेकेगु प्रचलन दिना वना चतुशाला शैलीया विहार निर्माण प्रचलित जुगु खनेंदु । थ्व विहार निर्माणया अभियानया क्रमय् नेपाल मण्डलय् मौलिक कथंया विहार वास्तुकला संस्कृति ब्वलंगु जुल । क्रिया संग्रह, कृयासमुच्चय आदि थी थी ग्रन्थय् निर्देशित जुगू कथं थुपि बौद्ध विहार त निर्माण जुगू खँ बटुवहाया छगू अभिलेखय्[६] वर्णन याना तःगु दु [७]। थुपिं ग्रन्थ त आतकनं हस्तलिखित पाण्डुलिपिस सुरक्षित जुया च्वँगु दु ।
थी थी कथंया विहार
सम्पादननेपालमण्डलया बौद्ध विहारत मूलतः स्वथी कथंया दु ।
१. बहाल (बहाः) - बहाल अर्थात् मूबाहाः वा महाविहार विनयानुसार प्रवज्या व उपसम्पदा लाभी भिक्षुपिं जक च्वना ध्यान भावना अभ्यास यानाच्वनिपिं भिक्षुपिं च्वनेगु वासस्थान खः[३] । विहार शब्द हे 'वहार','बाहार' अादि कथं अपभ्रंश जुजुं कालान्तरय् बहाल वा बहाः शब्द जूवँगु खः । थन न्हिछिया प्यंगू प्रहरय् धर्मगण्डी (गमाःसिं) थाना विहारया दिनचर्याया सूचना न्यंकेगु याना च्वनी । गुकथंगु प्रचलन बहिः व कचा बहाःस याये म्वाः ।
२. बहिल (बहिः) - बहिल वा मध्यमक महाविहार गृहस्थी जीवन त्वता बुद्ध धर्म अध्ययन अध्यापन याना ब्रम्हचर्य जीवन हना च्वनिपिं च्वनिगु वासस्थान खः । वहिरि धैगु खँग्वः अपभ्रँश जुजुं बहिल वा बहिः जूवँगु खः ।
३. कचाबाहाः - त्रिशरणागमन सहित पञ्चशील पालन याना दान शील भावना ब्वलंका बुद्ध धर्मय् समर्पित जुया धर्मानुकुल जीवन हना च्वँपिं उपासक उपासिका च्वनिगु बासस्थान यात सामान्य विहार वा कचा बहा धायेगु याना वया च्वँगु खः । मूबाहाःया जनसंख्या वृद्धि जुया वँ लिसे बहाः सिवे पिने वासस्थान दयेका च्वनेमाःगु अवस्थाय् थःगु चुडाकर्म जूगु वहाःया हे संस्मरणय् वहे पहः वयेक निर्माण याना थपिं च्वनेत दयेकूगु विहारयात नं कच्चाबहाः धार्इ । थुजागु कचा बहाः या दुजःपिनि वासस्थान कचाबहाःस जूसांनं दक्व रितिथिति गुथि हनेत थःगु मूबहालय् तुं वनेमा । अप्पो धैथेँ कचा वहालय् चुडाकर्मादि विहारया क्रियाकलाप यार्इ मखु ।
बहाः बहिःया संरचना व अाकृति
सम्पादनबहाल व बहिल निगुलिं चतुष्शाला शैलीं दयेका तइगु खः । दथुइ खुला आकास दुगु चुक तसे उगु चुकया छचाखेरं विहार छेँ चाहुयेका दयेका तैगु शैली यात चतुष्शाला शैली धाइगु खः । भारतया प्राचीन विश्वविद्यालयत नालन्दा, विक्रमशील, ओदन्तपुरी आदि भवन निर्माण शैली नं थुकथं चतुष्शाला शैलीं हे निर्माण जुया च्वँगु दु । बाहा वा बहिया मूलुखाया चुलंचु गन्धकुटी व क्वापाद्य दया च्वनी । मूलुखा दुहाँ वनेस्तुंया थाय् जवं खवं सिंयागु फलचा दई अले फलचा फुसय् हनुमन्त वा गणेश वा महाकाल वा स्वम्हं रक्षक देवता पिं निस्वना तई । मू बाहा त मध्ये नं तःबहा, बुबहा, टंगःबाहाया चुकया आकार तःधँ जुया बहाया विस्कँया शैली कथं दना च्वँगु दु । बहा बहिया लिक्कसँ च्वँगु थाय्बाय्यात ननी धका धाई । गुलिँ गुलिँ बहालय् दुहाँ वने न्ह्यो छगू चिधँगु मेगू चुकः दयेका तई गुकियात गथिचा धका धाई । थुजागु गथिचा यलया क्वाबाहा, ओकुबाहास तया तःगु दु । बहाल वा बहिल नितँ जाः याना दयेका तैगु खःसा कचा बाहा स्वँगू तला याना नं दयेका तःगु दु । कचा बहाया चिधँगु १५ फिटया वर्गाकारगु चुक निसेँ नागबाहा थेँ जाःगु तःधँगु चुक तया नं दयेका तःगु खनेदु ।
स्वनिगःया बहाः बहिःया धलः
सम्पादनबहाः व बहिःया तुलनात्मक दुवाला
सम्पादनबहा व बहि निगुलिं चतुष्शाला शैलीं दयेका तइगु जुया काचाक्क स्वयेवले निगुलिं संरचना उत्थेँहे खने दःसां क्वथिइक स्वयेवले बहाल व बहिलया थःथःगु शैली दुगु खने दया वई । उकिं बाहाल व बहिलया तुलनात्मक अवलोकन याना बाहाल व बहिलया शैलीयात थुइकेगु कुतः याये ।[८][९]
- बँ या जाः - बहि लँया सतह सिवे भचा तजा जुइक थकया चुक दयेका तई उकिं बहिलिइ दुहाँ वनेत मुलुखा न्ह्योने बचा हाकःगु स्वाहाने गयेगु दई । बाहालय् अथे दैमखु । वहाया चुक लगभग लँया सतह वरावरहे याना दयेका तई ।
- मूलुखा या फुसय् - बहिया मुलुखा फुसय् बार्दली पिकया दयेका तई । थुपिं बार्दलि गुलिं वन्द याना तयेफुसा गुलिं खुल्ला याना तई । बाहाया मूलुखा फुसय् अथे बार्दली मतःसे अप्पोयाना पसुका भ्mयाः तया तई । लुखा फुसय् तोरण नं छुना तई गुगु बहिलिई दइमखु ।
- जाे सिंह निस्वना - बाहाया जवंखवं सिंह निस्वना तई, बहिलि अथे दै मखु । अथेसां गुलिं अपवादया रुपय् तया तःगु नं खनेदु ।
- मूलगु द्यकोठा - बहिया मूलुखा चुलंचु न्ह्योने प्रतिष्ठापन याना तइम्ह मूल देवता यात गन्धुरी देवता अर्थात् गन्धकुटी देवता धका धाई अले उगु द्यो प्रतिष्ठापन जुया च्वँगु कोठायात गन्धकुटी धका धाई । बुद्ध कालय् बुद्धया थःगु नीजी शयन कक्षयात गन्धकुटी धाइगु खः । अथेसा, बाहाया मूल देवतायात क्पापा द्यर्ः अर्थात् कोष्ठपाल देवता धका धाइ ।
- परिक्रमा पथ - बहिया मूल गन्धकुटि छचाखेरं चाहिले जिइक परिक्रमा पथया रुपय् चिब्याःगु गल्लीया ब्यवस्था याना तई । थुजागु परिक्रमा पथ बाहालय् दैमखु ।
- वार्दलीया प्रयोग - बहिया मूलुखाँ दुहाँवना चुकया दथुई च्वनास्वयेवले च्वय्यागु तलाय् छचाछेरं बार्दली दयेका तःगु खनेदै । अथेसा, बाहालय् प्यंगुलिं मोहडास पसुका झ्याः वा सँझ्यालँ छाय्पिया तई ।
- अँगलं खुयेगु - बहिया छेदिई तलाये गन्धकुटि व प्रदक्षिणा पथ बाहेक दक्व भाग खुल्ला जुया च्वनी, अंगलं खुया तइ मखु । अथेहे च्वय् तँय् नं अगलं खुया मतःसे खुला जुया च्वनी । उकिं च्वय्तँय् वनेत छपु जक स्वाहाने तया तई । अथेखःसा, बाहाले बहिलिइ थेँ खुला मजुुसे अंगलं कोठा खुया तई । च्वँय् तँय् प्यम्ह वा प्यंगू परिवार च्वने छिंक कोठा खुया तइगु जुया छेदिई प्यंगु कुलामय् प्यपुहे स्वाहाने तया तई । क्वापाद्यया च्वसँ आगँद्य कोठा दयाच्वनीसा मेगु स्वँगु मोहडाय् विहारया आजुपिं, संरक्षकपिं च्वनेगु ब्यवस्था याना तई । गनंगनं बहालय् थ्व थाय्यात दिगिया रुपय् नं छ्यलेगु यानावयाच्वँगु दु । बाहा छेँया कोठा खुयेत स्वस्तिक आकारय् क्वथा ज्याना अथेहे स्वस्तिक आकारय् स्वाहाने छुना तई ।
- पुल थकायेगु - बहिया मूल गन्धकुटिया च्वसँ पौया द्यने पुल थकया तःगु खनेदै । बहाया क्वापाद्य फुसय् अथे दै मखु, मखुसा भब्य देगःया संरचना हे दयेका तई ।
- थाँ झ्वः छुना तैगु - बहिलिई छेदि वा च्वय् क्वथा खुया तइ मखुगुजुया छेदिई छचाखेरं थाँ झ्वःछुना तःगु जक खनेदै । थुकिं, थ्व थाय् न्हापा धर्म कक्षा सञ्चालन जुइगु विद्यालय जुइमा धैगु स्पष्ट जु । थन ब्रम्हचर्य धारणयाना च्वपिं ब्या मयानिपिं परिवार हनेम्वाःपिं भिक्षु वा भिक्षुणीपिं जक च्वनेगु याइगु जुया थथे कोठा खुयेगु आवश्यक मजुगु खः । अथेखःसा बाहालय् विवाहित भिक्षुपिं च्वनिगु जुया कोठा खुया तइगु खः । उकिं बाहालये प्यँगुलिं मोहडाया कुने कुने निद्वा निद्वाः लुखा छुना तई अले मोहडाया दथुया भागय् खुला दलानकवः दयेका तई । थुगु दलानकवःस पाठ ग्वयेगु, द्यः ब्वयेगु, तुतः ब्वनेगु व पिनेया आगन्तुकपिंत बास वियेगु आदि विविध ज्याःया लागि छ्यला वयाच्वँगु खः । छेँदिया लुखा व दलानकवःयात ल्वयेक च्वय् तँय् संझ्याः वा पसुका झ्याः व याकझ्याः वा बाकुझ्याः/तिकिझ्याः छुना तई ।
- काष्ठकला - बहिया काष्ठकला बहाया तुलनाय् सरल जुया बुट्टा म्हो जक छ्यला तई । बहाया झ्याः तुनासिं धलिंख्वा आदि अत्यन्त सुक्ष्म तवरं बुट्टा किया बहा यात झः झः धायेक छायेपिया तइ ।
पाद टिप्पणी
सम्पादन- ↑ "विख्याता ललितपुरीति नगरीया दिक्षु सर्व्वास्वपि विद्याभ्यासं रनाै ... कृतयुसांवारिपु... श्वलैः..." - वज्राचार्य हेराकाजी, ने.सं.१११९
- ↑ Shakya, M.B. n.d. A Study of Traditional Vajrayana Buddhism of Nepal, [available online] at http://www.aioiyama.net/lrc/papers/nbcp-ppr-3.htm
- ↑ ३.० ३.१ शाक्य हेमराज, ने.सं. १११४, शिवदेव संस्कारित रूद्रवर्ण महाविहार-छगू अध्ययन, २५३८ बुद्ध जयन्ती समारोह समिति, उकुवहा, यल । (पे. २)
- ↑ बज्राचार्य धनवज्र, २०५३. लिच्छविकालका अभिलेख, नेपाल र एसियाली अनुसन्धान केन्द्र, त्रिभुवन विश्वविद्यालय
- ↑ Slusser, Marry S. 1998. Nepal Mandala: A Cultural Study of the Kathmandu Valley. Princeton University Press, New Jersy
- ↑ ने.सं. ७१३ या वटुवहालया शिलालेखस क्रियासंग्रह शास्त्रानुसार विविध क्रिया पूजा याना निर्माणकार्य सम्पन्न यात धैगु उल्लेख जुया च्वँगु दु । (Regmi, 1966. No. 27, pg 37)
- ↑ Regmi, 1996. Medieval nepal Part IV (Selected Inscriptions, 1524-1768 AD with verification and corresponding Dates in CE). Patna.
- ↑ वज्राचार्य हेराकाजी, ने.सं. १११९. गुइतःया बहि विहार संघ - छगू अध्ययन, दीपावती पुस्तकालय, यल ।
- ↑ Korn Wolfgang, 1976. The Traditional Architecture of the Kathmandu Valley. Bibliotheca Himalayica, Ratna Pustak Bhandar, Kathmandu.