म्ह

म्ह धाःगु म्वापु दुपिं प्राणीतयेगु भौतिक रुपं दयाच्वंगु कुचापुचःतेगु मंका ख। म्वानाच्वंपिं प्राणीतेसं थःगु म्वापु दयेकाच्वनेत थःगु वातावरण नाप थी-थी कथंया अन्तर्किया यायेमा। थन्यागु अन्तर्किया यायेत म्वापिं प्राणीपिके थी-थी कथंया भौतिक संरचनात दयाच्वनि। वातावरणनाप निश्चित अन्तर्किया यायेत निश्चित कथंया कुचात म्हय् दयाच्वनि। थन्यागु म्हकुचातेगु पुचःतयेत ज्याया आधारय् थी-थी म्हकुचा पुचलय् बायेछिं। साधारणतया प्राणीतेगु म्हय् दयाच्वनिगु म्हकुचा पुचःत थ्व कथं दु-

• जिलंज्या म्हकुचा पुचः (Digestive system): वातावरणं नसा नया जिलेगु व म्हय् म्वागु वस्तु फायेगु ज्या याइगु म्हकुचा पुचः
• फय् हिलेगु म्हकुचा पुचः (Respiratory system): वातावरणं माःगु फय् म्हय् कायेगु व म्हय् म्वाःगु फय् वातावरणय् छ्वयेगु म्हकुचा पुचः
• हि, सर्कुलेतरी व प्रतिरक्षात्मक म्हकुचा पुचः
• नर्भस सिस्तम
• छेगू व भुंसा म्हकुचा पुचः (Skin and integuments)
• एक्स्क्रितरी कुचापुचः
• ला-क्वँय् व संरचना म्हकुचा पुचः (Musculoskeletal system)
• रिप्रोदक्तिभ कुचापुचः (मचा बुइकेगु कुचापुचः)

उत्पत्ति

१ मोरुलां २ ब्लास्तुलाय् हिलावनिगु ब्लास्तुलेसन प्रक्रिया

मनूया म्ह छगू जटिल प्रक्रियां दयावइ। थ्व प्रक्रिया शूक्राणु(Sperm) व विम्ब कोष (Ovum) स्वाइगु प्रक्रिया फर्तिलाइजेसनं(Fertilization) न्ह्यथनि। थथे स्वाना दयावःगु कोषयात जाइगोत (Zygote) धाइ। फर्तिलाइजेसन धुंका कोषतेगु विभाजन जुइ। थथे विभाजन जुया छगू कोष निगु, निगु प्यंगु, प्यंगु च्यागु व च्यागु कोष झिंखुगु कोषय् विभाजित जुइ। थथे झिंखुगु कोषया अवस्थाय् कोषत छग्वारा जुया च्वनि। थ्व अवस्था तक्क कोषत बायाच्वंसां समग्र कोषतेगु आकार जाइगोतया आकार स्वया तधं जुइमखु। थथे आकार तधं मयाइगु कोष विभाजनयात क्लिभेज धाइ। नापं, थ्व झिंखुगु कोषया अवस्थायात मोरुला (Morula) धाइ। मोरुला अवस्था धुंका कोषपुचःया दथुइ छगू चाकलाःगु ह्वः दयावइ। थ्व ह्वःयात प्यखें कोषतेसं भुनाः थुकिया दुने ति जानावइ। थ्व प्रक्रियायात ब्लास्तुलेसन धाइ व थ्व प्रक्रियां दयावःगु तिं जाःगु ह्वःयात भुनातःगु कोषतेगु संरचनायात ब्लास्तुला (Blastula) धाइ। ब्लास्तुला दुनेया तिं जाःगु ह्वःयात ब्लास्तोसिस्त (Blastocyst) धाइ। नापं ब्लास्तुलाया कोषत विभाजन जुजुं झिंखुगुं स्वीनिगु कोष दयेकी। थथे कोषत विभाजन जुजुं वनिबिलय् ब्लास्तोसिस्तया दुने नं छभः कोष बुयावइ। थथे बुयावइगु कोषपुचःयात दुनेया कोषपुचः (Inner cell mass) वा इम्ब्रोयोब्लास्त (embryoblast) धाइ। फर्तिलाइजेसनया करिब २वाः धुंका इम्ब्रोयोब्लास्तय् कोषतेगु निभः दयावइ गुकियात इपिब्लास्त व हाइपोब्लास्त धाइ। फर्तिलाइजेसनया ३वाः धुंका थ्व कोषत स्वभः कोषपुचलय् विकशित जुइ धुंकि। मनूया म्हया सकल कुचा थ्व स्वभः कोषपुचलं दयावइ। थ्व स्वभः कोषपुचःतेगु नां एक्तोदर्म, मेसोदर्म व एन्दोदर्म ख।

एक्तोदर्म

एक्तोदर्म स्वपुचः कोषय् विभक्त जुइ। थ्व स्वपुचः सर्फेस एक्तोदर्म, न्युरल क्रेस्त व न्युरल त्युब ख। सर्फेस एक्तोदर्मं छ्येंगुया त्राइकोसाइत व केरातिनोसाइत दयेकि। नापं, थ्व हे सर्फेस एक्तोदर्मं एन्तेरियर पितुइतरीया गोनादोत्रफ, कर्तिकोत्रफ, थाइरोत्रफ, सोमातोत्रफ व लाक्तोत्रफ कोषत दयेकि।

न्युरल क्रेस्तं पेरिफेरल नर्भस सिस्तम, न्युरोइन्दोक्राइन सिस्तम, छ्येंगु, वा व मिखाया थीथी कुचा दयेकि। पेरिफेरल नर्भस सिस्तमय् थुकिलिं न्युरोन, ग्लाया (स्वान सेल) व सातेलाइत ग्लायल सेल बुयावइ। न्युरोइन्दोक्राइनय् थुकिलिं क्रोमाफिन सेल, पाराफोलिकुलर सेल व ग्लोमस सेल बुयावइ। छ्येगुलि थुकिलिं मेलानोसाइत (निभस सेल) व मर्केल सेलबुयावै। वाय् थुकिलिं ओदोन्तोब्लास्त व सिमेन्तोब्लास्त बुयावै। मिखाय् थुकिलिं कर्नियल केरातोसाइत बुयावै।

न्युरल त्युबं स्वपुचः कोष विकसित जुइ। थ्व स्वपुचलं सेन्त्रल नर्भस सिस्तम, इपेन्दाइमा व पिनियल ग्रन्थिया थीथी कुचा दयेकि। सेन्त्रल नर्भस सिस्तमय् थुकिलिं न्युरोन, ग्लाया (ओलिगोदेन्द्रोसाइत, एस्त्रोसाइत), इपेन्दाइमाय् इपेन्दाइमोसाइत, पिनियल ग्रन्थिइ पिनियलोसाइत दयेकि।

एन्दोदर्म

एन्दोदर्मं फोर गत, फ्यारिञ्जियल पाउच व हाइन्द्‌ गत बुयावइ। फोरगतया संरचना विकशित जुया फय्‌ हिलिगु (Respiratory), जिलंज्या (Digestive) व इन्दोक्राइन नाप स्वापू दूगु थीथी कुचात दयेकि। फय्‌ हिलिगु कुचापुचलय् थुकिलिं ताइप १ व ताइप २ न्युमोसाइत, गब्लेत सेल व क्लब सेल दयेकि। जिलंज्याया कुचापुचलय् थुकिलिं प्वाथय् एन्तेरोइन्दोक्राइन(enteroendocrine)या जि सेल (G cell), दि सेल (D cell), इसिएल सेल (ECL cell) आदि, एक्जोक्राइनय् (exocrine) ग्यास्त्रिक चिफ सेल व पराइतल सेल दयेकि। नापं, थुकिलिं फोभियल सेल (Foveolar cell) नं दयेकि। नापं इन्तेस्ताइनया इन्तेरोइन्दोक्राइन व्यवस्थाय् के सेल (K cell), एस् सेल (S cell), दि सेल (D cell), आइ सेल (I cell) आदि दयेलि। इन्तेस्ताइनया गब्लेत सेल (Goblet cell), पानेथ सेल (Paneth cell), इन्तेरोसाइत (Enterocyte/Microfold cell) नं इन्दोदर्मं बुयावैगु फोरगत भागं दयेकिगु जिलंज्याया कुचाय् छुं म्हकुचात ख। सेंया हेपातोसाइत व हेपातिक स्तेलार सेल नं थुकिलिं हे दयेकि। सें क्वसं दइगु खाइप्वः(Gallbladder )या कोलिसिस्तोसाइत (Cholecystocyte) नं थुकिलिं हे दयेकि। नापं, एक्सोक्राइन प्याङ्क्रियाज्‌या सेन्त्रोअसाइनर सेल (Centroacinar cell) व प्याङ्क्रियातिक स्तेलर सेल (Pancreatic stellate cell) नं थुकिलिं हे बुयावइ। इन्दोक्राइन प्यान्क्रियाज्‌या अल्फा, बेता, देल्ता व एफ सेल नं थुकिलिं हे बुयावइ।

इन्दोदर्मया फ्यारिञ्जियल पाउचं थाइरोइद ग्रन्थिया फलिकुलर सेल, पाराथाइरोइदया चिफ सेल व अक्सिफिल सेल नं दयेकि। नापं, इन्दोदर्मया हाइन्दगत भागं युरोथेलियल सेल बुयावइ।

मनूं म्ह थुइकेगु कुतःया इतिहास

धार्मिक

म्ह छुकिलिं दयाच्वंगु दु धैगु बारेय् ऐतिहासिक रुपं यक्व कौतुहुलता दूगु खनेदु। तिपिटकया सूत्रपिटकया खुद्दकनिकायया खुद्दकपाठया छगू सुत्त द्वत्तिंसाकारो सुत्तय् थुकिया बारेय् बुद्धया ईलय् मनुतेगु थुइका स्वये छिं। थ्व सुत्तया शाब्दिक अर्थ म्हया ३२गु कुचा ख। अतः, थ्व सुत्तय् म्हया ३२गु अंग थ्व कथं वर्णन यानतःगु दु-

अत्थि इमस्मिं काये –

(अर्थ: थ्व काय(म्ह)य् थ्व चीज दु -)

केसा लोमा नखा दन्ता तचो,

(अर्थ : केसा (छ्यंया सं), लोमा (म्हया सं), नखा (लुसि), दन्ता (वा), तचो (छ्यंगु)

मंसं न्हारु अट्ठि अट्ठिमिञ्‍जं वक्‍कं,

• अर्थ: मंसं (ला), न्हारु (सँय्?), अट्ठि (क्वंय्), अट्ठिमिञ्जं (स्यः) वक्कं (जलासें)

हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं,

• अर्थ: हृदयं (नुगः), यकनं (सें), किलोमकं (प्लुरा वा सोंया भुना), पिहकं (अम्पि), पप्फासं (सों)

अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं मत्थलुङ्गं,

• अर्थ: अन्तं (आन्द्रा), अन्तगुणं (मेसेन्तरी ?), उदरियं (पाचन जुयाच्वंगु नसा), करीसं (खि), मत्थलुङ्गं (?)

पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो,

• पित्तं (खाइप्वः), सेम्हं (कफ/खकार ?), पुब्बो (न्हि), लोहितं (हि), सेदो (चःति), मेदो (दा)

अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्तं,

• अस्सु (ख्वबि), वसा (घृत, घ्यः थें न्यागु चीज), खेळो (ई), सिङ्घाणिका (न्हि), लसिका (स्यःया ति), मुत्तं (चो)

मत्थके मत्थलुङ्गन्ति॥

• मत्थके (न्हेपु), मत्थलिङ्गन्ति (छ्यं)॥

वैज्ञानिक

म्हया बारेय् उत्सुकता दःसां म्हयात चायेका म्हया दुने छु दु धैगु खं स्वयेगु ज्यायात धाःसा हलिंया आपालं तजिलजिइ वर्जित यानातल। चिकित्साया अबु हिपोक्रेतिज्या ईलय् मनू सीधुंका नं मनूया म्ह चायेका स्वयेगु ज्यायात अबिलय्‌या तजिलजिइ बर्जित यानतल। प्राचीनकालया मेम्ह नांजाम्ह चिकित्सक ग्यालेनं धाःसा पेपांचूपिनिगु म्ह चायेका म्हया बारेय् थुइगु कुतः यानादिल। भेसालियसं सिक्क लिपा तिनि दि ह्युमानि कर्पोरिस् फाब्रिका वा मनूया म्हया संरचना धाःगु थःगु च्वखँय् दाइसेक्सन यासें म्हकुचाया बारेय् क्वातुगु प्रमाण क्यनादिल।

स्वयादिसँ

• म्हकुचा