एन्दियन लहनात
एन्दियन लहनात वा एन्डियन लहनात दक्षिण अमेरिकाया थीथी आदिवासी जनजातितेगु जटिल सामाजिक संरचनाया मंका नां ख। थ्व लहना एन्डिज झ्वलय् ४,००० किमि (२,५०० माइल)या हाकलय् दक्षिणी कोलम्बिया निसें इक्वेडर व पेरु तक्क थ्यं। थ्व लहनाय् तटीय पेरुया मरुभूमि नापं उत्तर चिली व उत्तरपश्चिम अर्जेन्टिना तक्क दुथ्या। पुरातत्वविद्तेसं एन्डियन लहना दकलय् न्हापां प्रशान्त महासागर सिथया चिब्याःगु ख्यलय् विकास जूगु विश्वास याइ। तटीय पेरुया काराल बाय् नोर्ते चिको (Caral or Norte Chico) लहना अमेरिकाया दकलय् पुलांगु ज्ञात लहना ख। थ्व सभ्यता ३५०० ईसापूर्वया ख। एन्डियन लहना विद्वानतेसं "प्राचीन" धकाः हनिगु हलिंया प्यंगु लहनाय् छगू ख। थ्व लहनायात "शुद्ध लहना"(pristine civilization)या कथं हनिगु या। शुद्ध लहनाया अवधारणा कथं पिनेया प्रभावं स्वतन्त्र रुपं विकास जूगु व मेमेगु सभ्यताया व्युत्पन्न मखुगु सभ्यतायात संकेत याइ। थ्व थन्याःगु लहना जूगु विज्ञतेगु विचाः दु।
तजाःगु च्वका व तसकं-सुक्खा मरुभूमिया गम्भीर वातावरणीय चुनौती दःसां एन्डियन सभ्यतातेसं थी-थी कथंया बालीयात ग्राहस्थीकरण यात। थन विकशित जूगु बालीइ आलु, मल्ता , बरां, म्यानिओक , चकलेट , व कोका हलिंन्यंकया महत्त्व दु। एन्डियन सभ्यता स्मारकीय वास्तुकला (monumental architecture), व्यापक सडक (लं) प्रणाली, विशेष कापः थाइगु पहः, व थनया समाजया यक्व विशिष्ट विशेषताया निंतिं नांजाः।
स्पेनिश आक्रमणकारीतेगु आगमन स्वया छगू शताब्दी स्वया म्हो ई न्ह्यः, इन्कातेसं कस्को नगरय् केन्द्रित थःगु जन्मभूमिं अप्व एन्डियन संस्कृतितेत छगू हे साम्राज्यय् एकीकृत यात। भेनेजुएलाया टिमोतो कुइका (Timoto Cuica) धाःसा इन्काया साम्राज्य स्वया पिने लानाच्वन। इन्का साम्राज्य भाषा, तजिलजि व जनजातितेगु छगू उदाहरणीय समिश्रण खः। स्पेनिश शासनं एन्डियन सभ्यताया यक्व पक्षयात बलपूर्वक सिधेकाबिल वा हिलाबिल, विशेष यानाः थनया धर्म व वास्तुकलायात त्वथलाबिल।
पुरातात्विक लहना
सम्पादनपुरातात्विक दसुया आधारय् थ्व लहनायात क्वसं बियातःगु पुचलय् बायातःगु दु:
- काराल: थ्व लहनायात नोर्ते चिको सभ्यता वा काराल सभ्यता धाइ। थ्व छगू जटिल कोलम्बस न्ह्यःया समाज ख गुकिलि उत्तर-मध्य तटीय पेरुया आःया नोर्ते चिको क्षेत्रय् ३०गु मू जनसंख्या केन्द्र दुथ्याः। थ्व अमेरिकाया दकलय् पुलांगु ज्ञात सभ्यता ख व प्राचीन हलिमय् सभ्यताया ब्यागलं उत्पत्ति जूगु सभ्यताय् छगू ख। थ्व ३०गु शताब्दी ईसापूर्व व १८गु शताब्दी ईसापूर्वया दथुइ ब्वलन। थ्व लहनाया वैकल्पिक नां काराल-सुपे धाःसा सुपे स्वनिगःया पवित्र नगर काराल पाखें वःगु ख। सुपे स्वनिगः छगू तःधंगु व बांलाक्क अध्ययन यानातःगु नोर्ते चिको पुरातात्विक थाय् ख। नोर्ते चिकोय् जटिल समाज मेसोपोटामियाय् सुमेरया छगू सहस्राब्दी धुंका उत्पन्न जुल व थ्व लहना प्राचीन मिस्रया पिरामिडया समकालीन ख। थ्व लहना मेसोअमेरिकन ओल्मेक लहना स्वया करिब निगु सहस्राब्दी न्ह्यःया ख।
- भाल्दिभिया: भाल्दिभिया तजिलजि अमेरिकाय् दूगु दकलय् पुलांगु तजिलजिइ छगू ख। थ्व न्हापाया लस भेगास लहनां बुयावल व वर्तमान ईया इक्वेडोरया नगर भाल्दिभिया लिक्क सान्ता एलेना प्रायद्वीपय् ३५०० ईसापूर्व व १८०० ईसापूर्वया दथुइ दयाच्वन।
- चाभिन: चाभिन तजिलजियात प्राथमिक रुपं धार्मिक आन्दोलनया रुपय् कायेगु या। थ्व संस्कृति पेरुया उच्चभूमिइ न्ह्याःगु खनेदु व अनंलि पिनेपाखे देय्न्यंकं न्यनावन। चाभिन संस्कृतिइ तसकं विशिष्ट कला शैली दु। थ्व कला विशेष यानाः थनया ज्वलं/थल/बसजा आदिइ खनेदु। थन भौया आकारय् दूगु बसजा खनेदु। चाभिन दे हुआन्तर (Chavin de Huantar) चाभिन संस्कृतिया निंतिं छगू महत्वपूर्ण संस्कार केन्द्र ख, गुकिया ई करिब १५०० ईसापूर्वया ख।
- नाज्का: नाज्का संस्कृति रियो ग्रान्दे डे नाज्का स्वनिगः व इका खुसिया स्वनिगलय् पेरुया सुख्खा दक्षिणी तटया नापं ई. १०० निसें ८०० तक्कया पुरातात्विक संस्कृति ख। थ्व लहना थ्व स्वया न्ह्यःया पाराकास संस्कृतिं तसकं प्रभावित जुल, गुकियात तसकं जटिल कापःया निंतिं म्हसीकिगु या। नाज्कातेसं चाःया थल, कापः, व जियोग्लिफ (नाज्का लाइनया नामं हलिमय् दकलय् म्हसीकिगु) थें न्याःगु बांलाःगु शिल्प व प्रविधिया छझ्वः विकास यात। इमिसं भूमिगत लःया छगू प्रभावशाली प्रणाली नं दयेकल गुकियात पुक्विओस(puquios)या नामं म्हसीकिगु या। थ्व लःया प्रणाली थौं तक ज्या यानाच्वंगु दु। वर्तमान इका लागाय् च्वंगु नाज्का प्रान्तया नां थ्व जातितय्गु नामं तःगु खः।
- मोचे: मोचे सभ्यता (वा मोचिका संस्कृति, प्रारम्भिक चिमु, पूर्व-चिमु, प्रोटो-चिमु आदि) उत्तरी पेरुइ करिब १०० ई. निसें ८०० ई. तक्क, क्षेत्रीय विकास युगया इलय् दयावल। यक्व विद्वानतेसं मोचेत राजनीतिक रुपं एकल साम्राज्य वा राज्यया रुपय् संगठित मजूगु तर्क तःगु दु। इपिं स्वायत्त नीतिया छगू पुचः जनजाति जुइफूगु व इमिसं छगू मंकाः सम्भ्रान्त संस्कृतियात नालाकाल धैगु विज्ञतेगु विचाः दु। इपिं थःगु समृद्ध आइकोनोग्राफी व स्मारकीय वास्तुकलाया निंतिं नांजाः। इपिं विशेष यानाः इमिगु विस्तृत चित्रित सेरामिक, लुँया ज्या, स्मारक निर्माण ( huacas ) व सिँचाइ प्रणालीया निंतिं नं नांजाः। मोचे इतिहासयात व्यापक रुपय् स्वंगु ईलय् बायेछिं:
- प्रारम्भिक मोचे (ई. १००–३००)य् मोचे संस्कृतिया उदय,
- मध्य मोचे (ई. ३००–६००)या ईले थुकिया विस्तार व विकास,
- लिपांगु मोचे (ई. ५००–७५०)य् शहरी विकास व लिपाया पतन।
- चाकापोयापिं (Chachapoyas): चाचापोया वा 'सुपाँय् मनु' थौंकन्हय् या उत्तरी पेरुया अमेजोना क्षेत्रया सुपाँय्या जंगलय् च्वनिपिं एन्डियन सभ्यता ख। पेरुइ स्पेनिशत वयेगु छुं ई न्ह्यः इन्कातेसं चाचापोयातेत त्याकल। इमिगु अस्तित्वया न्हापांगु दृढ प्रमाण ईसापूर्व ७००या आसपासय् दु, यद्यपि इमिसं ग्रान पजातेन नांया बस्ती दयेकूगु जुइफु गन ईसापूर्व २०० ईया छुं सेरामिक लुयावःगु दु। आःतक लूगु दकलय् तःधंगु चाकापोयातेगु थाय् कुएलाप(Kuelap) खः। इमिगु यक्वं ममिफाइड अन्तिम संस्कारया थाय् नं लुयावःगु दु।
- वारी (स्पेनिश : Huari) छगू मध्य क्षितिज (Middle Horizon) सभ्यता ख गुकिलिं पेरुया दक्षिण-मध्य एन्डिज व तटीय क्षेत्रय्, करिब ईसापूर्व ५०० निसें १००० तक्क , दयाच्वन। थ्व लहनाया वर्तमान वारी जनजाति नाप स्वापू मदु। इमिगु न्हापाया राजधानीयात वारी नगरया नामं म्हसीकिगु या। थ्व वर्तमान अयाकुचो नगरया ११ किमि (६.८ माइल) उत्तर-पूर्वय् ला । थ्व नगर छगू सभ्यताया केन्द्र ख गुकिलिं पेरुया यक्व उच्चभूमि व तटया लहना स्वानातःगु ख। इमिगु दकलय् बांलाक्क संरक्षित अवशेष वारी भगनावशेष ख। थ्व लहनाया नकतिनि लुयावःगु उत्तरी वारी भगनावशेष चिक्लायो नगर व मोक्वेगुआया सेरो बाउल नापं ला। नापं टिटिकाका पुखुया लँपुइ कुज्कोया दक्षिण -पूर्वय् छुं दूरीइ पिकिल्लाक्ता (Pikillaqta वा "Flea Town") या वारी खण्डहर नं नांजा।
- तिवानाकु(स्पेनिश: Tiahuanaco व Tiahuanacu) पश्चिमी बोलिभियाय् छगू महत्त्वपूर्ण पूर्व-कोलम्बियन पुरातात्विक स्थल ख। तिवानाकुयात एन्डियन विद्वानतेसं इन्का साम्राज्यया दकलय् महत्त्वपूर्ण पूर्वाधारया रुपय् मान्यता बियातःगु दु। थ्व थाय् करिब प्यसः दँ तक्क छगू मू राज्य शक्तिया संस्कार व प्रशासनिक राजधानीया रुपय् विकशित जुल। प्राचीन नगर राज्यया भग्नावशेष ला पाज विभागय् दक्षिण -पूर्वी तटया टिटिकाका पुखुया लिक्क ला। थ्व थाय् इंगावी प्रान्त , तिवानाकु नगर पालिका , लापाजया करिब ७२ किमि (४५ माइल) पश्चिमय् ला। थ्व थाय् दकलय् न्हापां स्पेनिश अतिक्रमणकारी व स्वघोषित "इन्डिजया न्हापांम्ह इतिहासकार" (first chronicler of the Indies) पेड्रो सिएजा डे लियोनं च्वयातःगु इतिहासय् उल्लेख यानातःगु दु। लियोनं सन् १५४९ य् इन्काया राजधानी कुल्लासुयु मालेगु झ्वलय् तिवानाकुया अवशेष लुइकल। गुलिसिनं तिवानाकुया आधुनिक नां आयमार खँग्वः तायपिकला ( taypiqala) नाप स्वापू दूगु परिकल्पना याःगु दु, गुकिया अर्थ "दथुइ च्वंगु ल्वहं" ख। थ्व खँग्वलं थ्व हलिंया केन्द्रय् लाःगु विश्वासयात संकेत याःगु दु। तर तिवानाकुया बासिन्दातयेसं थ्व थाय्यात छु नामं म्हसीकूगु खः धैगु खँ वर्तमानय् सुनां नं मस्यु छाय् धाःसा तिवानाकुया मनुतेगु च्वयेगु लिपि मदु।
ऐतिहासिक लहना
सम्पादन- चिमु
- आयमार राज्य
- इन्का साम्राज्य
- डायगुइटा
- मुइस्का
- टिमोटो-कुइका