इन्दो-आर्यन भाय्पुचः
इन्दो-आर्यन भाय्पुचः वा हिन्द-आर्य भाषा इन्दो-यूरोपेली भाषा परिवारया इन्दो-इरानी भाषातेगु छगू कचा खः। २१गु शताब्दीया सुरुइ, थ्व भाषा परिवारया ८० कोटी स्वया अप्व भाषी दु। थ्व भाय्पुचः मुख्यतः बंगलादेश, भारत, पाकिस्तान, श्रीलंका, माल्दिभ्स व नेपालय् केन्द्रित दु। थ्व नापं, भारतीय उपमहाद्वीप स्वया पिने तःधंगु आप्रवासी व प्रवासी इन्दो-आर्य–भाषी समुदाय उत्तरपश्चिमी युरोप, पश्चिमी एसिया, उत्तर अमेरिका, क्यारिबियन, दक्षिणपूर्वी अफ्रिका, पोलिनेसिया व अष्ट्रेलियाय् दु। नापं रोमानी भाषाया यक्व भाषीत मुख्यतः दक्षिणपूर्वी युरोपय् केन्द्रित दु। वर्तमानय् २०० स्वया अप्व ज्ञात हिन्द-आर्य भाषात दु।
आधुनिक हिन्द-आर्य भाषा पुलांगु हिन्द-आर्य भाषा गथेकि प्रारम्भिक वैदिक संस्कृत, मध्य हिन्द-आर्य भाषा (वा प्राकृत)या माध्यमं बुयावःगु दु। मातृभाषीतेगु ल्याखं कथं दकलय् तःधंगु थन्यागु भाषाय् हिन्दी –उर्दू ( करिब ३३ कोटी), बंगाली (२४ कोटी), पंजाबी (लगभग १२ कोटी), मराठी (११ कोटी २ लखः), व गुजराती (६ कोटी) ला। सन् २००५या छगू अनुमान कथं इन्दो-आर्य भाषाया कुल मूलभाषी ल्याखं थ्यंमथ्यं ९० कोटी मनु दु।
विभाजन
सम्पादनमासिका (१९९१) व कौसेन (२००६) कथं थ्व भाषापुचःया विभाजन थ्व कथं दु ।
डार्दिक भाषा
सम्पादनडार्दिक भाषा (दर्दू वा पिसाका ) भारतीय उपमहाद्वीपया उत्तर-पश्चिमी सिथय् यक्व ल्हाइगु हिन्द-आर्य भाषाया छगू पुचः ख। डार्डिक दकलय् न्हापां जर्ज अब्राहम ग्रियर्सनं थःगु भारतया भाषिक सर्वेक्षण दयेकूगु खः तर वय्कलं थुकियात हिन्द-आर्यया उपपरिवारया रुपय् मकाः।
डार्दिक भाषातेत पञ्जाबी व पहाडी नाप संक्रमणकालीन पुचःया कथं कायेगु या। दसु: जोलरं कश्मिरी भाषायात "दार्दिक व पश्चिम पहारी दथुइ अन्तरसम्बन्ध" धकाः वर्णन यानातःगु दु। नापं गैर-हिन्दो-आर्य नुरिस्तानी; व प्रोटो-इन्डो-आर्यया सन्दर्भय् अपेक्षाकृत खँग्वः संरक्षित जूगु विशेषताया निंतिं थ्व पुचः नांजाः।
थ्व पुचःया भाय् थ्व कथं दु:
- कश्मिरी: कश्मिरी, किश्वारी , पोगुली ;
- शिना : ब्रोक्सकाड , कुण्डल शाही , शिना , उशोजो , कलकोटी , पालुला , सावी ;
- चित्राली : कलशा , खोवर ;
- कोहिस्तानी : बटेरी , चिलिसो , गौरो , सिन्धु कोहिस्तानी , कलामी , तिराही , तोरवाली , वोटापुरी-कतरकलाई ;
- पाशायी
- कुनार : दमेली , गवार-बाटी , नांगालामी , शुमाष्टी ।
उत्तरी भाषा
सम्पादनउत्तरी हिन्द-आर्य भाषायात 'पहाडी' भाषा नं धाइ। थ्व भाषात उपमहाद्वीपया हिमाली क्षेत्रय् ल्हाइगु या।
- पूर्वी पहाडी: खेँ भाय्, जुम्ली , डोटेली ;
- मध्य पहाडी: गढवाली , कुमाऊनी;
- पश्चिमी पहाडी: डोगरी , कांगरी , भदरवाही , चुराही , भटेली , बिलासपुरी , चम्बेली , गड्डी , पंगवाली , मण्डेली , महासू पहरी , जौनसरी , कुल्लुई , पहरी किन्नौरी , हिन्दुरी , सरजी , सिरमौरी ।
उत्तरपश्चिमी
सम्पादनउत्तरपश्चिमी हिन्द-आर्य भाषा भारतया उत्तर पश्चिमी क्षेत्र व पाकिस्तानया पूर्वी क्षेत्रय् ल्हाइगु या। पंजाबी भाषा पञ्जाब क्षेत्रय् प्रधान रुपं ल्हाइगु या व थ्व भाषा उत्तरी भारतीय राज्य पञ्जाबया आधिकारिक भाषा ख। नापं, पञ्जाबी पाकिस्तानय् दकलय् अप्व ल्हाइगु भाषा नं ख। सिन्धी व थुकिया कचाभाय् पाकिस्तानया सिन्ध प्रान्त व जःलाखःला क्षेत्रय् मूल रुपं ल्हाइगु या। उत्तरपश्चिमी भाषात अन्ततः शौरसेनी प्राकृतया वंशज जूगु खनेदु, गुकिलि फारसी व अरबीया प्रभाव दु ।
- पंजाबी
- पूर्वी पंजाबी (चारदा पंजाबी) : दोआबी , मालवाई , पुआधि , संसी
- पश्चिमी पंजाबी (लहंडा पंजाबी) : सेरायकी , हिन्दको , पहारी-पोथवारी , पंजिस्तानी , झांगवी , धन्नी , थाली , इन्कु ।
- मध्य पंजाबी : माझी
- सिन्धी : सिन्धी , जडगली , कुच्छी , लुवाती , मेमोनी , खेत्रानी , खोलोसी ।
पश्चिमी
सम्पादनपश्चिमी हिन्द-आर्य भाषा भारत दुनेया मध्य व पश्चिमी क्षेत्रय् ल्हाइ, गथेकि मध्य प्रदेश व राजस्थान। थ्व भाषा ल्हाइगु थाय् पाकिस्तानया सत्तिक क्षेत्र खः। गुजराती गुजरातया आधिकारिक भाय् ख, व थ्व भाय् ५ कोटी स्वया अप्व मनुतेसं ल्हाइ। युरोपय् थी-थी रोमानी भाषा रोमानी मनुतेसं ल्हाइ। रोमानीत छगू घुमन्ते समुदाय खः। थ्व समुदाय ऐतिहासिक रुपं भारतं आप्रवासन यात। पश्चिमी हिन्द-आर्य भाषात थःगु उत्तरपश्चिमी समकक्ष स्वया पृथक जूगु खनेदु। अथे जुसां, शौरसेनी प्राकृत इमिगु छगू साझा पूर्वभाषा खः।
- राजस्थानी : बागरी , मारवाडी , मेवाती , धुण्डारी , हारौती , मेवारी , शेखावती , धटकी , मालवी , निमाडी , गुजारी , गोरिया , लोअरकी , भोयारी / पवारी , कंजरी , ओड , लाम्बाडी ;
- गुजराती : गुजराती , जान्दावरा , सौराष्ट्र , एर , वाघरी , पर्करी कोली , कची कोली , वादियारा कोली ;
- भील : कल्टो , वसवी , वाग्दी , गमित , वाग्री बूली ;
- उत्तरी भिल: बौरिया , भिलोरी , मगरी ;
- मध्य भील: भिली प्रपर् , भिलाली , चोद्री , ढोडिया , धनकी , दुबली ;
- बरेली: पाल्या बरेली , पौड़ी बरेली , रथवी बरेली , पर्दी ;
- खान्देशी
- डोमाकी
- डोमारी
- रोमानी : कार्पेथियन रोमानी , बाल्कन रोमानी , व्लाक्स रोमानी , बाल्टिक रोमानी ;
- उत्तरी रोमानी
- ब्रिटिश रोमानी: एंग्लोरोमानी , वेल्श रोमानी
- उत्तरपश्चिमी रोमानी: सिन्टे रोमानी , फिनिश कालो
- उत्तरी रोमानी
मध्य क्षेत्र
सम्पादनभारत दुने, मध्य हिन्द-आर्य भाषा मुख्यतः पश्चिमी गंगा मैदानय् ल्हाइ। नापं, दिल्ली व मध्य पठारया छुं भागय् गन इपिं प्रायः थीथी भाषिका नापं ल्वाकज्याइ। ब्रज व अवधि नापंया यक्व भाषाय् साहित्यिक व काव्यात्मक परम्परा दु। उर्दू , शौरसेनी प्राकृतं वंशज देहलवीया छगू फारसीकृत व्युत्पन्न भाषा ख। थ्व भाषा पाकिस्तानया आधिकारिक भाषा ख व भारतनाप नं क्वातुगु ऐतिहासिक स्वापू दु। थुकियात भारतय् आधिकारिक दर्जा नापं नां बियातःगु दु। हिन्दी भाषा देहलवीया छगू मानकीकृत व संस्कृत मिस्रित रुप ख। थ्व भाषा भारत सरकारया राजभाषा खः (अंग्रेजी नापं)। उर्दू नापं थ्व भाय् हलिमय् दकलय् अप्व ल्हाइगु स्वंगुगु भाय् ख।
- पश्चिमी हिन्दी : हिन्दुस्तानी (मानक हिन्दी व मानक उर्दू सहित), खडिबोली , ब्रज , हरियाणवी , बुंदेली , कन्नौजी , पर्या ;
- पूर्वी हिन्दी : बाघेली , छत्तीसगढ़ी , सुरगुजिया , अवधी ( फिजी हिन्दी , क्यारिबियन हिन्दुस्तानी ) ।
पूर्वी क्षेत्र
सम्पादनपूर्वी हिन्द-आर्य भाषायात मगधन भाषा नं धाइ। थ्व पुचःया भाषात उत्तरपश्चिमी हिमालय घेराय् लाःगु मेमेगु क्षेत्रया नापं ओडिशा व बिहार नापं पूर्वी उपमहाद्वीपय् नवाइगु या। बंगाली हलिमय् दकलय् अप्व ल्हाइगु ७गु भाय् ख, व थुकिया छगू बल्लाःगु साहित्यिक परम्परा दु; भारत व बंगलादेशया राष्ट्रगान बंगाली भासय् च्वयातःगु दु। असमिया व ओडिया क्रमशः आसाम व ओडिशाया आधिकारिक भाषा ख। पूर्वी हिन्द-आर्य भाषा मगधन अपभ्रम्श व अन्ततः मगधी प्राकृतया वंशज खः। पूर्वी हिन्द-आर्य भाषाय् मुण्डा भाषाया थें न्याःगु यक्व रूपक्यात्मक विशेषता खने दु धाःसा पश्चिमी हिन्द-आर्य भाषाय् थ्व खने मदु। छगू मत कथं "प्रोटो-मुण्डा" भाषात छगू ईले पूर्वी हिन्द-गंगेटिक मैदानय् प्रभुत्व दयाच्वंगु जुइफु , व अनंलि हिन्द-आर्य भाषां पूर्वय् न्यना वनेवं प्रारम्भिक ईलय् हिन्द-आर्य भाषां आत्मसात याःगु जुइफु।
- बिहारी :
- भोजपुरी , क्यारिबियन हिन्दुस्तानी , फिजी हिन्दी ;
- मगही , खोर्था ;
- मैथिली , अंगिका , बज्जिका , थेथी , देहाटी;
- सादानिक : नागपुरी (सद्री) , कुर्माली (पंचपर्गनिया) ;
- थारु : कोचिला थारु , राणा थारु , कथरिया थारु , सोनहा थारु , डंगौरा, चितवनिया बुक्सा , माझी , मुसासा ;
- कुम्हाली , कुस्वरिक: दानवर , बोटे-दराई ;
- हल्बिक : हल्बी , कमर , भुनजिया , नाहरी ;
- ओडिया : बालेश्वरी , कटाकी, गंजामी , सुन्दरगाडी , सम्बलपुरी , देसिया ;
- बोडो परजा , भत्री , रेली , कुपिया ;
- बंगाली–असमिया : बिष्णुप्रिया मणिपुरी , हाजोङ , चित्तगोनियन , चकमा , तांचंग्या , रोहिंग्या , सिल्हेटी ,;
दक्षिणी क्षेत्र
सम्पादनमराठी-कोंकणी भाषात अन्ततः महाराष्ट्र प्राकृतं वःगु ख धाःसा द्वीपीय हिन्द-आर्य भाषात एलु प्राकृतं वःगु खः। थ्व पुचलय् यक्व विशेषता दु गुकिलिं इमित थःगु मू भूभागया अधिकांश हिन्द-आर्य समकक्ष स्वया स्पष्ट रुपं अलग याइ। द्वीपीय हिन्द-आर्य भाषा (श्रीलंका व माल्दिभ्सया) स्वतन्त्र रुपं विकास जुइगु व महाद्वीपीय हिन्द-आर्य भाषां ईसापूर्व ५गु शताब्दीया नापं भिन्न जुइगु शुरु जुल।
- मराठी-कोंकणी
- द्वीपीय भारत-आर्य
- सिंहल
- माल्दिभियन : धिवेही, महल
वर्गीकृत मजूगु
सम्पादनक्वय् बियातःगु भाय् भारो-आर्य दुने वर्गीकृत मजू ।
- चिनाली–लाहुल लोहार : चिनाली , लाहुल लोहार
- बदेशी