बागलुङ जिल्ला
बागलुङ जिल्ला नेपाःया पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रय् अवस्थित छगू जिल्ला ख। नेपाः दुनेया चिधंगु नेपाःया नामं नांजाःगु थ्व जिल्ला पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रया छगू पहाडी जिल्ला ख।
| बागलुङ जिल्ला | |
 | |
| अञ्चल | धवलागिरी |
| लागा | १,७८४ km² |
| ई लागा | NST (UTC+५:४५) |
| जनसंख्या - जनघनत्व |
२,६८,९३७ - १५१/km² |
| वेबथाय्: www.ddcbaglung.gov.np | |
नामाकरण
सम्पादनछगू बाखँ कथं थ्व थासय् न्हापा यक्व धुं दयाच्वन। धुं यक्व दूगुलिं थ्व थाय्या मगराती जातितेसं छपं जुया धुंयात स्याइगु यात। इमिगु भाषाय् धुंयात बाघ धाइगु जुगुलिं थ्व थाय्यात 'बाघलुञ' वा 'ब्याघलु' जूजुं अपभ्रंश जुया बागलु्ङ जूवंगु खने दु।
थ्व जिल्लायात झोलुङ्गे तांया जिल्लाया नामं नं म्हसीकिगु या।
भूगोल
सम्पादनथ्व जिल्लाया भौगोलिक अवस्थिति थ्व कथं दु-
- पूर्व: पर्वत जिल्ला,
- पश्चिम: रुकुम जिल्ला, रोल्पा जिल्ला व प्युठान जिल्ला,
- उत्तर: म्याग्दी जिल्ला
- दक्षिण: गुल्मी जिल्ला
थ्व जिल्लाया क्षेत्रफल १ हजार ७ सय ८४ वर्ग किमि दु ।
इतिहास
सम्पादन१६द्व पर्वतया नामं नांजाःगु थ्व जिल्ला नेपाःया एकिकरण न्ह्यः चौबिसे राज्य अन्तर्गतय् दयाच्वन। व ईले थ्व जिल्लाय् लाःगु गल्कोट, विहुँकोट, संसारकोट अर्नाकोट व माझकोट नांजा।
जुम्लेली जुजु
सम्पादन१४गु शताव्दीइ जुम्लाया जुजुतयेसं थःगु राज्य विस्तार यानाच्वंगु ईले वि.सं. १४२९इ मलेबम् जुम्लाया जुजु जुल। वय्कलं पूर्वया यक्व राज्य त्यानादिल। बागलुङ जिल्लाया निशेल भुजेल धाःगु ४द्वं गुं लागाय् व ईले मगःतयेगु राज्य दयाच्वन। वः ईले रुकुमय् मलेबमया काय् पिताम्बर व छे जैतुबमं शासन यानाच्वन। मगः जुजु तयेसं थ्व जिल्ला दूगु थाय्यात बांलाक्क संचालन यायेत रुकुमया राजधानी गोथामय् वना जुजु जैतुबमया ८म्ह किजा राजकुमारय् छम्ह फ्वन। जुजुं तःधिम्ह काय् त्वता मेपिंइ न्ह्याम्ह यंकुसां जूगु आज्ञा बिल। आज्ञा ब्युगु चान्हे द्यनाच्वंगु थासय् माहिला राजकुमार आनन्दवमया छ्यं दूगु थासय् वन। थ्व खना वय्कःयात भुजेलतयेसं लुकुंछिना पर्वतय् यंकल। पर्वतेतयेसं थ्व जुजुयात स्वंगु नामं सःतिगु जुल- गोथामं वःगुलिं गोथम्ब, लुकुंछिना हःगुलिं पिठम्ब (खेँ भाषाय् जंयात पीठ्यु धाइ) व राजकुमारया नां आनन्द जूगुलिं आननद। जुजु नापं मुडुला कार्की रुचाल व पौडेलपिं नं जिल्लाय् वःगु किम्बदन्ती दु। वि.सं. १५१० नापं आनन्दवम सोलेपार पर्वतया जुजु जुल। वः ईले तक्क नं गल्कोट, विहुँकोट व चन्द्रकोटय् रजौटातयेसं शासन यानच्वन व अबिले बलेवा व बागलुङ माझकोटया अन्तरगतय् व थन्थाप चन्द्रकोटया अन्तर्गतय् लानच्वन।
आनन्द बम् व चन्द्रबम् धुंका डिम्ब नांया दिलिपं थःगु शासनकालय् विहुँकोट, गल्कोट व ताकमयात त्याना थःगु राज्ययात ४००० गुं नं १४००० गुंइ थ्यंकल। वय्कलं राज्यय् सु-व्यावस्था यायेत थ्वःगु माहिला किजायात डाँडाकोट, साहिँला किजायात विहुँकोट व कान्छा किजायात गल्कोटय् तयातल। जुजु डिम्व वर्षायामय् ढोरय् व चिकुलाबिले ताकमय् च्वना राज्य यानच्वन।
गल्कोट
सम्पादनह्यामिलटन कथं गल्कोट छगू चिधंगु राज्य ख गन ३००० छेँ दयाच्वन। जुजुया दरबार गुँया च्वकाय् लानाच्वन। व दरबारया प्यखें ५०० खरया झुपडी दयाच्वन। गलकोटय् ३गु ली(तामा) व १गु नया खानी दयाच्वन। खानीइ आधिकारिक मनुतयेसं जक्क ज्या यायेदयाच्वन। जुजुया वार्षिक आम्दानी रु. ३५००।- दयाच्वन। गल्कोट राज्यया बारेय् कर्क प्याटि्रकं धाःसा छगू तःधंगु नगरया रुपय् वर्णन यानादिल। वय्कःकथं गल्कोट नांया छगू तःधंगु किल्ला दयाच्वन। थ्व गल्कोट चौविसी जुजुतयेगु राज्यय् छगू जुयाच्वन।
जुजु डिम्ब व नागबम
सम्पादनछगू वंशावलि कथं जुजु डिम्बया ईले गण्डकी व कर्णाली प्रदेशया जुजुतयेसं दिल्लीया बादशाहयात न्या-न्या दँय् "सिर्तो" यंकिगु जुयाच्वन। थ्व सिर्तोय् थःगु राज्यया कस्तुरीया विणा, वाज, डाँफे, मयुर, धुंया छ्यँगु, पश्मिनाया गा आदि दयाच्वन। जुजु डिम्बं युवराज नागवमयात वि.सं. १५३०नापं दिल्लीइ छ्वयादिल। बादशाहं "मल्ल" धाःगु पदवी ब्युगुलिं युवराज नागवम वबिलेनिसें नागवम मल्ल जुल। वय्कःया ईले हे त्याःगु मादीखोला पूर्वया डाँडाकोटयात अनया क्षेत्रीतयेसं मल्ल राज्य धका नां तल। थ्व थाय् आःतक्क नं नांजा।
जुजु प्रतापी नारायण
सम्पादनजुजु डिम्व १२० दँ तक्क म्वाःगु धैगु जनश्रुति दु। वय्कलं ८४ दँय् थःगु जेठा काय् नागवम नं अस्वस्थ्य जूगुलिं छम्ह जक्क छेय् प्रतापी नारायणयात वि.सं. १५९०नापं पर्वतया राज्य बिल। वय्कःया शासनकालय् थन यक्व जंगल दूगुलिं पशुपालन बांलात। नापं चि व लुं सँदेय्य् पैठारी जुल। प्रतापी नारायण मल्लं जुजु जुइवं हे पाल्पाली जुजु मुकुन्द सेनया म्ह्याय्नाप इहिपा यात। पाल्पामि जुजुं म्ह्याय्यात कालिका देवीया मुर्ति क्वसः बिया छ्वल। थ्व मुर्ति आ नं बागलुङ जिल्लाया सदरमुकाम बागलुङ बजार नापं कृष्ण गण्डकी खुसि व काठेखोलाया दोभाननापं छगू किसीसुँडे आकारया जंगलय् दूगु देगले कालिका भगवती देवीया कथं नांजा। देवीनाप पाल्पां खड्ग ज्वना वःगु खड्का क्षेत्रीयात थन पुजारी दयेकातल। जुजु प्रतापी नारायणं पलिस्था याःगु थ्व देगःया पूर्व ध्वखा चायेकेमज्युगु धइगु किम्बदन्ती दु। थ्व देगःया पूजा खर्चया निंतिं जुजुं छगू गुथिया पलिस्था यानादिल। जुजु प्रतापी नारायणया पाल्पानाप इहिपाया स्वापूं लिपा चौविसी राज्य पाल्पा व पर्वत बल्हाना वन। वय्कःया करिब ३० दँया शासनकाल धुंका थःगु जेठाम्ह काय्रा किरातीवम् मल्लयात गल्कोट, माहिला राजवम् मल्लयात पर्वत व कान्छा कल्याणवम् मल्लयात कास्कीया राज्य बिया थः काशीबास जुल।
शाहकाल
सम्पादनपृथ्वी नारायण शाहया नेपाः पुनर्एकिकरण बिले गुल्मी, अर्घाखाँची, प्युठान, पर्वत कब्जा याये धुंका बलेवा जुया बागलुङ नेपाः अधिराज्यय् लाःवन। शाहाकालया नेपाःया एकीकरण बिले थनया जुजुतयेसं युद्ध हे मयासें गोर्खाली सेना न्ह्यः आत्मसमर्पण याःगु ख।
मौसम
सम्पादनबागलुङ जिल्लाया हावापानी थ्व कथं दु [१]-
क) उपोष्ण
ख) समशितोष्ण
ग) ठण्डा शितोष्ण
घ) लेकाली
ङ) हिमाली
थ्व जिल्लाया वाषिर्क औसत वर्षा २२०० मि.लि. दु धाःसा न्यूनतम वर्षा १०.९ मि.लि., अधिकतम तापक्रम ३७.५ डिग्री सेल्सियस व न्यूनतम तापक्रम ६.५ डिग्री सेल्सियस दु। [१]
प्रशासन
सम्पादन
बागलुङय् ३ संसदिय राजनीतिक क्षेत्र, १३ इलाका व ५९ गाविस दू धाःसा थ्व जिल्लाय् छगू नगरपालिका बागलुङ नगरपालिका दु। बागलुङ बजार जिल्लाया नापं धौलागिरी अञ्चलया नं सदरमुकाम ख।
थ्व जिल्लाया गाविस/न.पा. थ्व कथं दु-
जनसंख्या
सम्पादनसन् २००१या जनगणना कथं थ्व जिल्लाया सकल जनसख्या २६८९३७ दु। [२] थुकिलि मिसा १४५४०९ व मिजं १२३५२८ दु। अतः, थ्व जिल्लाया लैंगिक अनुपात ८५ (मिजं प्रति १०० मिसा) दु। [२] थ्व जिल्लाया सकल परिवार ल्याखँ ५३५६५ दु धाःसा औसत परिवार सख्या ५.०२ म्ह दु। [२]
थ्व जिल्लाया वाषिर्क जनसंख्या वृद्धि द १.४६ प्रतिशत दु व जनसख्या दोव्वर जुइत मालिगु ई ३१ दँ दु। [२] थ्व जिल्लाया जनघनत्व १५१ म्ह/वर्ग कि.मि दु। थ्व जिल्लाया नगरीय जनसंख्या ७.७५ प्रतिशत व ग्रामिण जनसंख्या ९२.२५ प्रतिशत दु।[२]
थ्व जिल्लाया साक्षरता प्रतिशत ५९.८२ दु गुकिलि मिसा साक्षरता प्रतिशतः ४८.३६ व मिजं साक्षरता प्रतिशतः ७१.२८ दु। थ्व जिल्लाया दक्ले अप्व साक्षरता प्रतिशत दूगु गाविस सिगाना (७३.४२) ख धाःसा दक्ले म्हो साक्षरता प्रतिशत दूगु गाविस राजकुत (२१.५३) ख।[३]
थ्व जिल्लाया जातिगत बनौट थ्व कथं दु[२]-
| जाति | प्रतिशत |
| खेँ बर्म्हु | २२.४१ |
| खेँ क्षेत्री | १९.६१ |
| मगर | २७.४६ |
| कामी | १२.९४ |
| सार्की | ४.३६ |
| दमाई | ३.९८ |
| नेवाः | १.२० |
| गुरुङ | ०.७२ |
| थकाली | ०.३३ |
| मेमेपिं | ६.९९ |
थ्व जिल्लाया पेशागत बनौट थ्व कथं दु[२]-
| बुँज्या | ७४.३५ |
| उद्योग | ५.६६ |
| बनेज्या | ७.५२ |
| निर्माण | २.७२ |
| विद्युत | ०.४९ |
| यातायात | ०.९८ |
| शिक्षा | २.८९ |
| सार्वजनिक प्रशासन सामाजिक सुरक्षा | २.७८ |
| मेमेगु | २.६१ |
थ्व जिल्लाया मू भाषा खेँ भाषा, मगर भाषा, नेपालभाषा, तामाङ भाषा आदि ख।
थ्व जिल्लाया मू धर्म थ्व कथं दु [२]-
| हिन्दु | ८३.६१ |
| बौद्ध | १५.२८ |
| किरात | ०.०१ |
| किस्चियन | ०.०९ |
| सिख | ०.०४ |
| इस्लाम | ०.१६ |
| मेमेगु | ०.८१ |
नांजाःगु थाय्
सम्पादनथ्व जिल्लाया नांजाःगु थाय् थ्व कथं दु[४]-
धार्मिक थाय्
सम्पादन- प्रसिद्ध कालीका भगवति मन्दिर, बागलुङ बजार
- भैरवस्थान मन्दिर, अमलाचौर
- जैमिनेश्वर मन्दिर, कुश्मीशेरा
- खड्ग कालिका मन्दिर – १० कोष पश्चिम, मल्म गाविस,बाँस्खोला
- ढोरपाटनताल बराह मन्दिर, बोवाङ
- रामकोट मन्दिर, विहु
- थन्थापी माई भगवति मन्दिर, सर्कुवा व जैदी गा.वि.स.या च्वेया टापु
- देवीस्थान मन्दिर, देवीस्थान
- शिवालय मन्दिर, तित्याङ
- सत्यवति मन्दिर, बाटाकाचौर
- ज्ञानोदय वुद्ध विहार, वागलुङ नगरपालिका
- नृसिंह भगवती मन्दिर , राजकुत
- जङ्गेस्वर महादेव, निरहेघाट, वानपा
- गणेश मन्दिर, वानपा
- सिद्धेश्वर मन्दिर, घुम्टेको धुरी
मू पर्यटकीय थाय्
सम्पादन- कालीका भगवति मन्दिर- बानपा
- ढोरपाटन - ३६ कोष उत्तर पश्चिम - वोवाङ गाविस
- गाजा दह - धुरी - ७ कोष पश्चिम - दमेक गाविस
- संसारकोट - ४ कोष उत्तर पश्चिम - बानपा
- भकुण्डे धुरी - २ कोष पश्चिम - भकुण्डे गाविस
- हाडिकोट धुरी - १३ कोष पश्चिम - जैदी गाविस
- पाञ्जाकोट धुरी - ५ कोष पश्चिम - पैंयुपाटा गाविस
- चमेरे गुफा - १६ कोष पश्चिम - ग्वालिचौर गाविस
- रामकोट - ६ कोष पश्चिम- विहा गाविस
- घुम्टेको लेक - १० कोष पश्चिम - -हरिचौर, पाण्डवखानी व हिल विच
- शिवधुरी - २८ कोष पश्चिम - रणसिङकिटेनी गाविस व पाण्डवखानी
- लोङाको धुरी - २८ कोष पश्चिम - रणसिङकिटेनी, पाण्डवखानी, मल्म व शिसाखानी गाविस
- भैरवस्थान - ५ कोष दक्षिण - अमलाचौर गाविस
- घोडा बाधे - ६ कोष पश्चिम - विहा गाविस
- फागुनेको धुरी - ३६ कोष पश्चिम - वोवाङ गाविस
- थाप्लेको धुरी - ५ कोष पश्चिम, भिमपोखरा गाविस
- जैमिनेश्वर क्षेत्र - ९ कोष दक्षिण, कुश्मि, विनामारे गाविस
जिल्लाया नांजाःगु वस्तु व प्राप्त जुइगु थाय्
सम्पादनक) नेपाली भों (लोक्ता) ताराखोला, तमान, वुंगादेभान
ख) बुट्टेनलीः सदरमुकाम, जलजला, अमरभुमी
ग) राडीपाखीः पाण्डवखानी, वुंगादोभान, निसी व रणसिंहकिटेनी
घ) स्लेट लोंहः तारा, अर्गल, अमरभुमी, नरेठाटी, हरिचौर,
ङ) कार्भिङ लोंहः कुश्मीशेरा, अमलाचौर लगायत गाविसया थाय्त
व्यापारिक महत्त्वया थाय्
सम्पादन- वागलुङ वजार, वानपा
- खर्वाङ वजार, दगातुन्डाडा गाविस
- शेरा वजार कुश्मीशेरा गाविस
- खार वजार, ग्वालीचौर गाविस
- भिमगिंठे वजार भिमगिठे गाविस
- वुर्तिबाङ वजार , वुर्तिवाङ गाविस
- हटिया वजार, हटिया गाविस
- हरिचौर वजार, हरिचौर गाविस
- रिजाल चोक, विहा गाविस
- वरेङ वजार, हुग्दीशिर व धुल्लुवास्कोट गाविस
- खाल वजार, भिमगिठे गाविस
- हटिया वजार, विहु गाविस
स्वास्थ्य
सम्पादनथ्व जिल्लाय् बागलुङ बजारय् छगू जिल्ला अस्पताल दु। थ्व जिल्लाय् ३ प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र कुश्मीशेरा, हरिचौर व वुर्तिवाङय् दु[५]। थ्व जिल्लाय् कूल ९ स्वास्थ्य चौकी दु व ४९ उपस्वास्थ्य चौकी दु। थ्व जिल्लाय् १ अञ्चल स्तरीय आयुर्वेदिक औषधालय (बागलुङ बजारय्) दु धाःसा गाविस स्तरय् ४ आयुर्वेदिक औषधालय क्रमशः दमेक, पैयुपाटा, विहु व जैदी वेलवगरय् दु[५]।
थ्व जिल्लाय् खनिगु मू ल्वेत निमोनिया, झारा,क्षयरोग, कुष्ठरोग, अउल आदि ख [५] ।