एसियाया इतिहास

एसियाया इतिहासयात पूर्वी एसिया, दक्षिण एसिया , दक्षिणपूर्व एसिया व मध्यपूर्व थें न्याःगु यक्व विशिष्ट क्षेत्रया सामूहिक इतिहासया रुपय् स्वयेछिं गुकियात युरेसियाली स्टेपया आन्तरिक ख्यलं स्वानातःगु दु।

कालखण्ड

प्रागैतिहास

पुरातत्वविद् राकेश तिवारीं भारतया लाहुरादेवाय् याःगु छगू उत्खननया प्रतिवेदनय् न्हुगु C14 डेटिङ कथं ईसापूर्व ९००० निसें ८००० ईसापूर्वया दथुइ थन जाकि दूगु जुल। थुकिया लिच्वः कथं लाहुरादेवायात मुक्कं दक्षिण एसियाया दकलय् प्रारम्भिक नवपाषाण युगया थाय् दयेकूगु दु। करिब ९,००० दँ न्ह्यः सिन्धु खुसिया पश्चिमी सिथय् उपमहाद्वीपय् स्थायी बसोबास याइगु जीवनया उदय जुल, गुकिलिं बुलुहुँ ईसापूर्व स्वंगुगु सहस्राब्दीया सिन्धु स्वनिगः लहनाया विकास जुल।

गोबेक्ली टेपे (Göbekli Tepe) टर्कीया दक्षिणपूर्वी एनातोलिया क्षेत्रया छगू नवपाषाणकालीन थाय् ख। पोटरी स्वया न्ह्यःया नवपाषाण युगया थ्व थाय् करिब ९५०० व ८००० ईसापूर्वया अवशेष दु। थ्व थासय् तःधंगु ल्वहंया स्तम्भं समर्थन यानातःगु यक्व तःधंगु चाकलाःगु संरचनात दु। थ्व संरचनात हलिंया दकलय् पुलांगु ज्ञात मेगालिथ ख।

चीनया हेबेइ प्रान्तय् यिक्सियनया लिक्क प्रागैतिहासिक बेइफुडी स्थल (Beifudi site)य् करिब ८०००–७००० ईसापूर्वया सिशान व जिङलोङवा संस्कृतिलिसे समकालीन छगू संस्कृतिया अवशेष दु। कुल उत्खनन क्षेत्रफल १२०० वर्गमिटर स्वया अप्व दु व थ्व थासय् नवपाषाणकालीन वस्तु निगु चरणय् लुइकूगु दु।

ईसापूर्व ५५००या नापं लेबानन, इजरायल, सिरिया, एनातोलिया, व उत्तरी मेसोपोटामियाय् सुख्खा भूमिया कृषिइ आधारित हलाफियन (Halafian) संस्कृति खनेदत।

दक्षिणी मेसोपोटामियाय् सुमेर व एलामया जलोढ ख्यः दु। वा म्ह्व जक वइगु जूगुलिं थन बस्ती दयेकेत सिँचाइ प्रणालि आवश्यक जुल। उबैद (Ubaid) संस्कृति ५५०० ईसापूर्व निसें ब्वलन।

प्राचीन

कँय् युग

चाल्कोलिथिक काल (वा ताम्र युग) करिब ४५०० ईसापूर्व निसें न्ह्याःगु ख, अनंलि करिब ३५०० ईसापूर्वय् कँय् युग न्ह्यथन, गुकिलिं नवपाषाण युगया संस्कृतिया थाय् काल।

सिन्धु स्वनिगः लहना छगू कँय् युगया सभ्यता ख (३३००–१३०० ईसापूर्व; परिपक्व ई २६००–१९०० ईसापूर्व) गुकिया केन्द्र अप्व यानाः भारतीय उपमहाद्वीपया पश्चिमी भागय् दूगु ख; थ्व सभ्यताया इलय् हिन्दू धर्मया छगू प्रारम्भिक रुपया विकास जूगु माने याइ। थ्व सभ्यताया छुं तःधंगु नगरय् हरप्पा व मोहेन्जो-दारो ला, गुकिलि उच्च स्तरया नगर योजना व कला दु। ईसापूर्व १७००या नापं थ्व क्षेत्रया विनाश जुल। थुकिया कारण आःतक बहसया विषय जुयाच्वंगु दु। यद्यपि प्रमाणं थ्व विनास प्राकृतिक प्रकोप (विशेष यानाः खुसिबाः)या कारणं जूगु खनेदु। थुकिया छुं समय धुंका भारतय् वैदिक कालया उदय जुल। थ्व काल करिब १५०० निसें ५०० ईसापूर्व तक्क दयाच्वन। थ्व ईले संस्कृत भाषाया विकास जुल व वेद च्वयेगु ज्या जुल। थ्व हे वैदिक धर्मया आधार जुल, गुकिलिं अन्ततः परिष्कृत जुया हिन्दू धर्मय् विकशित जुल।

चीन व भियतनाम नं धातुया ज्याया केन्द्र दयावल। नवपाषाण युगया न्हापांगु कँय् ड्रम, गुकियात डोङ सोन (Dong Son) ड्रम धाइ, भियतनाम व दक्षिणी चीनया ह्यांगु खुसिया डेल्टा क्षेत्र व वया जःखः लुयावःगु दु। थुपिं भियतनामया प्रागैतिहासिक डोंग सोन तजिलजिलिसे स्वापू दु।

थाइल्याण्ड (दक्षिणपूर्वी एसिया)या बान चियाङय् ईसापूर्व २१००या कँय्या वस्तुत लुयावःगु दु।

बर्माया न्याउंगगानय् कँय् ज्याभःया नापं सेरामिक व ल्वहंया कलाकृति नं उत्खनन जूगु दु। थुकियात वृहद रुपं ३५००–५०० ईसापूर्वया धकाः धयातःगु दु।

न व अक्षीय युग

न युगय् एसियाया दक्वं मू सभ्यताय् नया ज्याभः, ल्वाभः व कवचया व्यापक छ्येलेज्या खनेदत।

मध्यपूर्व

साइरसं पलिस्था याःगु फारसी साम्राज्यया अकिमनिद राजवंशं ईसापूर्व ६गु निसें ४गु शताब्दीइ ग्रीस व टर्की निसें सिन्धु खुसि व मध्य एसिया तक्कया क्षेत्रय् शासन यात। फारसी राजनीतिय् थीथी संस्कृतिया निंतिं सहिष्णुता, केन्द्रीकृत सरकार, व महत्त्वपूर्ण पूर्वाधार विकास खनेदत। लिपा देरियसया शासनय् साम्राज्यया भूभाग एकीकरण, कर्मचारीतन्त्रया विकास, कुलीनतेत सैन्य पदया लःल्हाना, कर संकलन ज्याया व्यवस्थापन व क्षेत्रीय अधिकारीतेगु निष्ठा सुनिश्चित यायेत जासुसतेगु छ्येला जुल। थ्व ईलय् फारसया प्राथमिक धर्म जोरोस्ट्रियन धर्म जुयाच्वन गुकियात दार्शनिक जोरोस्ट्ररं विकास यानादिल। थुकिं पारसी साम्राज्यय् एकेश्वरवादया प्रारम्भिक रुप न्ह्यब्वल। धर्मं पशुबलि व संस्कारय् [[कायेगु त्वंसा]या छ्यलाबुलाय् प्रतिबन्ध तल। नापं व्यक्तिगत नैतिकताया माध्यमं आध्यात्मिक मोक्षया अवधारणा, ​​अन्तिम काल, व मनूया पाप व पुण्यया ल्याखँया आधारय् स्वर्ग व नर्क थ्यनिगु निर्णय आदि अवधारणा न्ह्यब्वःगु खः। थुगु अवधारणां लिपाया सम्राट व जनमानसयात तसकं प्रभावित यात। थ्व धर्म थमंतुं धाःसा थ्व धर्म स्वया न्हापाया यक्व पुलांगु प्राचीन धार्मिक विश्वास व अभ्यासं प्रभावित जुया विकशित जूगु ख। फारसी साम्राज्य मध्यपूर्वय् शान्ति व स्थायित्व स्थापित यायेत सफल जुल व कला, राजनीति, व धर्मय् मू प्रभाव लाकल।

अलेक्जेन्डरं ईसापूर्व ४गु शताब्दीइ थ्व राजवंशयात त्याकल, गुकिलिं एसियाय् संक्षिप्त हेलेनिस्टिक ई दयेकल। वय्कलं थःगु राज्यया स्थायित्व स्थापित यायेत असमर्थ जुल व वय्कःया मृत्यु धुंका फारसया सेल्युसिड साम्राज्य नापं चिधंगु, कमजोर राजवंशय् टुक्रा जुल व वयां लिपा पार्थियन साम्राज्यय् हिलावन। शास्त्रीय युगया अन्त्य तक्क थ्यना फारस सासानी साम्राज्यय् पुनः एकीकृत जुल, गुकियात निगुगु फारसी साम्राज्य नं धाइ।

रोमन साम्राज्यं लिपा पश्चिमी एसियाया छुं भागय् नियन्त्रण यात। फारसया सेल्युसिड, पार्थियन व सासानी राजवंशं सदियौं तक्क पश्चिमी एसियाय् प्रभुत्व स्थापित यात।

भारत

मौर्य व गुप्त साम्राज्ययात भारतया स्वर्ण युग धाइ व थ्व साम्राज्यय् विज्ञान, प्रविधि, कला, धर्म व दर्शनय् व्यापक विकास व आविष्कार जुल गुकिलिं सामान्यतया भारतीय संस्कृतिया रुपय् म्हसीकिगु तत्त्वया जग दयेकल। भारतीय उपमहाद्वीपय् शुरु जूगु बुद्ध धर्म व वैदिक धर्मया दक्षिण, पूर्व व दक्षिणपूर्वी एसियाय् महत्वपूर्ण प्रभाव लावन।

थ्व ईलय् वर्तमान नेपालय् जन्म कयादिम्ह भगवान बुद्धं बुद्ध धर्म पलिस्था यानादिल। थ्व हे ईलय् भगवान बुद्धया परिनिर्वाण धुंका त्रिपिटकया विकास जुल।

ईसापूर्व ६०० तक्क भारत १७गु क्षेत्रीय राज्य महाजनपदय् ब्वथलाच्वन गुकिलिं थःथवय् दथुइ गबलें ल्वापु जुइगु जुयाच्वन। ३२७ ईसापूर्वय् अलेक्जेन्डरं मुक्कं हलिंयात त्याकेगु दृष्टि ज्वनाः भारत वल। वय्कलं उत्तरपश्चिमी भारत पार याना ब्याक्ट्रिया प्रान्त दयेकादिल तर वय्कःया सेना थःगु थासय् लिहां वनेगु इच्छा जूगुलिं वय्कलं अझ न्ह्यःने वने मफुत। थ्व स्वया छुं ई न्ह्यः चन्द्रगुप्त मौर्यं गंगा खुसिया नियन्त्रण कायेगु शुरु यात व याकनं हे मौर्य साम्राज्यया पलिस्था जुल। मौर्य साम्राज्य वा मौर्य राजवंश प्राचीन भारतया विस्तृत व शक्तिशाली साम्राज्य ख। मौर्य वंशं ३२१ निसें १८५ ईसापूर्व तक्क शासन यात। थ्व थःगु ईलय् हलिंया दकलय् तःधंगु साम्राज्यय् छगू ख। थ्व साम्राज्य उत्तरय् हिमालय तक्क, पूर्वय् आःया आसाम, पश्चिमय् आधुनिक पाकिस्तान स्वया पिने, व बलुचिस्तान व आःया अफगानिस्तानया यक्व भागयात थ्व राज्यं थःगु स्वामित्वय् लाकातल। मौर्य साम्राज्यया दक्षिणय् तमिलकम दुगु खः, गुकिलि स्वंगु राजवंश, पाण्ड्यान, चोल व चेराया प्रभुत्व दयाच्वन। चन्द्रगुप्तं पलिस्था याःगु सत्ताया नेतृत्व छम्ह निरंकुश जुजुं सेनाया बलय् याःगु जुल। थुकिलि छगू कर्मचारीतन्त्रया छ्येलेज्या नं लागू जुल व छगू हुलाक सेवा तकं दयेकल। चन्द्रगुप्तया लिपा अशोकं आधुनिक भारतया अप्व भाग (दक्षिणी च्वकायात त्वःताः) त्याकाः साम्राज्ययात यक्व विस्तार यात। अन्ततः वय्कलं बुद्ध धर्म ग्रहण यानादिल। अनंलिं वय्कलं शान्तिपूर्ण जीवनया शुरुवात यानादिल गन वय्कलं भारतन्यंकं धर्मया नापं मानवीयताया प्रचार यानादिल। अशोकया मृत्यु लिपा याकनं हे मौर्य साम्राज्य विघटन जुल व उत्तरपश्चिमं कुशान आक्रमणकारीतेसं त्याकाः कुशान साम्राज्यया पलिस्था यात। इमिसं लिपा बुद्ध धर्म ग्रहण यात।

२२० ईस्वी तक्क कुशान साम्राज्य पतन जुया भारतय् अझ अप्व राजनैतिक उथलपुथल जुल। अनंलि सन् ३२०य् गुप्त साम्राज्यया पलिस्था जुल व थ्व साम्राज्यं भारतीय उपमहाद्वीपया यक्व भागय् विस्तार जुल। श्री-गुप्तं पलिस्था याःगु थ्व राजवंशयात भारतीय शास्त्रीय सभ्यताया नमूनाया कथं कायेगु या। गुप्त जुजुतेसं मुख्यतः स्थानीय प्रभुत्त्वया नेता व परिवार नाप वार्ता व सामरिक अन्तरविवाहया माध्यमं एकीकृत यात। इमिगु शासनं मौर्य साम्राज्य स्वया म्हो भूमि तक जक विस्तार जुल, तर दकलय् अप्व स्थायित्व स्थापित यात। सन् ५३५इ भारतयात हुणतयेसं अधीनय् लाकेधुंका थ्व साम्राज्य क्वचाल।

मध्यकालीन इतिहास

• पश्चिम एसिया (मध्यपूर्व)
• मध्य एसिया
  • मंगोल साम्राज्य
• दक्षिण एसिया/भारतीय उपमहाद्वीप
  • भारत
• पूर्वी एसिया
  • चीन
  • जापान
  • कोरिया
• दक्षिण पूर्व एसिया
  • खमेर
  • भियतनाम

प्रारम्भिक आधुनिक

• मिङ चीन
  • समाज र अर्थतन्त्र
  • विदेशी स्वार्थ
  • पतन
• कोरिया : जोसियन राजवंश (१३९२–१८९७)
• जापान : तोकुगावा बाय् इदो ई (१६०३–१८६७)
• भारत
• बेलायती व डच उपनिवेश

लिपांगु आधुनिक

• मध्य एसिया: तःधंगु कासा, रुस व ग्रेट ब्रिटेन
• चिन राजवंशया चीन
  • अफीम युद्ध
  • मन्चुरिया
• जोसियन
• कोरियन साम्राज्य

समकालीन

• चीन
• भारतीय उपमहाद्वीप
• कोरिया

स्वयादिसँ

• इतिहास
• एसिया