महाभारत हिन्दू धर्मया छगू मू महाकाव्य ग्रन्थ ख। थ्व ग्रन्थ स्मृतिया अन्तर्गतय् ला। थ्व काव्यग्रंथ भारतीय उपमहाद्वीपया छगू अनुपम् धार्मिक, पौराणिक, ऐतिहासिकदार्शनिक ग्रन्थ ख। हलिंया दकलय् ताःहाकःगु साहित्यिक ग्रन्थय् छगू थ्व ग्रन्थ हिन्दू धर्मया मुख्यतम ग्रन्थय् छगू ख। थ्व ग्रन्थयात छुं हिन्दूतेसं पञ्चम वेद धका नं नालिगु या।[१] यद्यपि, थ्व ग्रन्थयात साहित्य इतिहासया दकलय् अनुपम् कृतिइ छगूया रुपय् नालिगु या। थ्व ग्रन्थ प्राचीन भारतया इतिहासय् आधारित बाखँ कनातःगु दु। थ्व ग्रन्थया दुने हिन्दू धर्मया पवित्रतम ग्रन्थ भगवद्गीता सम्माहित दु। सकल महाभारतय् करिब १,१०,००० श्लोक दु[२], महाभारत यूनानी काव्य इलियडओडिसी स्वया १०क्वः ताःहाकः।[३][४]

हिन्दू मान्यता, पौराणिक सन्दर्भ व स्वयं महाभारतया अनुसार थ्व काव्यया रचनाकार वेदव्यास ख। थ्व काव्यया रचयिता वेदव्यासजुं थःगु थ्व अनुपम् काव्यय् वेद, वेदाङ्गतउपनिषदतेगु गुह्यतम् रहस्यतेगु निरुपण यायेगु कुतः यानादीगु दु। नापं, थ्व काव्यय् न्याय, शिक्षा, चिकित्सा, ज्योतिष, युद्धनीति, योगशास्त्र, अर्थशास्त्र, वास्तुशास्त्र, शिल्पशास्त्र, कामशास्त्र, खगोलविद्या तथा धर्मशास्त्रया नं विस्तारित वर्णन यानातःगु दु।[५]

महाभारतया पर्व सम्पादन

महाभारतयात थीथी भागय् बायातःगु दु। महाभारतया थन्याःगु भागयात पर्व धकाः धाइगु या। महाभारतय् १८ पर्व व १०० उपपर्व दु। [६]

ल्या
पर्व
उप-पर्व ल्या
उप-पर्व धलः
अध्याय व श्लोक ल्या
विषय-धलः
आदिपर्व
१-१९
  • अनुक्रमणिका पर्व
  • पर्वसंग्रह पर्व
  • पौष्य पर्व
  • पौलोम पर्व
  • आस्तीक पर्व
  • अंशावतार पर्व
  • सम्भाव पर्व
  • जतुगृह पर्व
  • हिडिम्बवध पर्व
  • बकवध पर्व
  • चैत्ररथ पर्व
  • स्वयंवर पर्व
  • वैवाहिक पर्व
  • विदुरागमन राज्यलम्भ पर्व
  • अर्जुनवनवास पर्व
  • सुभद्राहरण पर्व
  • हरणाहरण पर्व
  • खाण्डवदाह पर्व
  • मयदर्शन पर्व
२२७/७९००
  • म्हसीका,
  • राजकुमारपिनिगु जन्म व
    लालन-पालन
सभापर्व
२०-२८
  • सभाक्रिया पर्व
  • लोकपालसभाख्यान पर्व
  • राजसूयारम्भ पर्व
  • जरासन्धवध पर्व
  • दिग्विजय पर्व
  • राजसूय पर्व
  • अर्घाभिहरण पर्व
  • शिशुपालवध पर्व
  • द्यूत पर्व
  • अनुद्यूत पर्व
७८/२५११
  • लाय्‌कूया झलक व द्यूत क्रीड़ा
  • इन्द्रप्रस्थया निर्माण व पाण्डवपिनिगु वनवास
अरयण्कपर्व
२९-५०
  • अरण्य पर्व
  • किर्मीरवध पर्व
  • अर्जुनाभिगमन पर्व
  • कैरात पर्व
  • इन्द्रलोकाभिगमन पर्व
  • नलोपाख्यान पर्व
  • तीर्थयात्रा पर्व
  • जटासुरवध पर्व
  • यक्षयुद्ध पर्व
  • निवातकवचयुद्ध पर्व
  • अजगरपर्व
  • मार्कण्डेयसमस्या पर्व
  • द्रौपदीसत्यभामा पर्व
  • घोषयात्रा पर्व
  • मृगस्वप्नोद्भव पर्व
  • ब्रीहिद्रौणिक पर्व
  • द्रौपदीहरण पर्व
  • जयद्रथविमोक्ष पर्व
  • रामोपाख्यान पर्व
  • पतिव्रतामाहात्म्य पर्व
  • कुण्डलाहरण पर्व
  • आरणेय पर्व
२६९/११६६४
  • पाण्डवतेगु गुंइ १२ दँया जीवन
विराटपर्व
५१-५५
  • पाण्डवप्रवेश पर्व
  • समयपालन पर्व
  • कीचक वध पर्व
  • गोहरण पर्व
  • वैवाहिक पर्व
६७/२०५०
  • जुजु विराटया राज्यय् अज्ञातवास
उद्योगपर्व
५६-६५
  • सेनोद्योग पर्व
  • संजययान पर्व
  • प्रजागर पर्व
  • सनत्सुजात पर्व
  • यानसन्धि पर्व
  • भगवद्-यान पर्व
  • सैन्यनिर्याण पर्व
  • उलूकदूतागमन पर्व
  • रथातिरथसंख्या पर्व
  • अम्बोपाख्यान पर्व
१८६/६६९८
  • युद्धया तैयारी
भीष्मपर्व
६६-६९
  • जम्बूखण्डविनिर्माण पर्व
  • भूमि पर्व
  • श्रीमद्भगवद्गीता पर्व
  • भीष्मवध पर्व
११७/५८८४
  • महाभारत युद्धया न्हापांगु भाग
  • भीष्म कौरव खलःया सेनापति
द्रोणपर्व
७०-७७
  • द्रोणाभिषेक पर्व
  • संशप्तकवध पर्व
  • अभिमन्यु वध पर्व
  • प्रतिज्ञा पर्व
  • जयद्रथ वध पर्व
  • घटोत्कच वध पर्व
  • द्रोणवध पर्व
  • नारायणास्त्रमोक्ष पर्व
१७०/८९०९
  • युद्ध जारी, द्रोण सेनापति जूगु
कर्णपर्व
७८
  • कर्णपर्व
७९/४९६४
  • युद्ध जारी, कर्ण सेनापति जूगु
शल्यपर्व
७९-८०
  • ह्रदप्रवेश पर्व
  • गदा पर्व
५९/३२२०
  • युद्धया अंतिम भाग
  • शल्य सेनापति
१०
सौप्तिकपर्व
८१
  • ऐषीक पर्व
१८/८७०
  • अश्वत्थामा द्वारा पाण्डव सेना द्यना च्वंबिलय् इमित स्याःगु
११
स्त्रीपर्व
८२-८४
  • जलप्रादानिक पर्व
  • विलाप पर्व
  • श्राद्ध पर्व
२७/७७५
  • गान्धारीया मृत मनूतेगु निंतिं शोक
१२
शान्तिपर्व
८५-८७
  • राजधर्मानुशासन पर्व
  • आपद्धर्म पर्व
  • मोक्षधर्म पर्व
३३९/१४७३२
  • युधिष्ठिरया राज्याभिषेक
  • भीष्मया दिशा-निर्देश
१३
अनुशासनपर्व
८८-८९
  • दान-धर्म-पर्व
  • भीष्मस्वर्गारोहण पर्व
१८६/८०००
  • भीष्मया अन्तिम उपदेश
१४
अश्वमेधिकापर्व
९०-९२
  • अश्वमेध पर्व
  • अनुगीता पर
  • वैष्णव पर्व
१०३/३३२०
  • युधिष्ठिरद्वारा अश्वमेधया आयोजन
१५
आश्रम्वासिकापर्व
९३-९५
  • आश्रमवास पर्व
  • पुत्रदर्शन पर्व
  • नारदागमन पर्व
८२/१५०६
  • धृतराष्ट्र, गान्धारी व कुन्ती वन-आश्रमय् प्रस्थान
१६
मौसुलपर्व
९६
  • मौसुलपर्व
८/३२०
  • यादवतेगु परस्पर ल्वापू
१७
महाप्रस्थानिकपर्व
९७
  • महाप्रस्थानिकपर्व
३/१२३
  • युधिष्ठिर व वय्‌कःया किजापिनिगु सद्‍गतिया प्रथम भाग
१८
स्वर्गारोहणपर्व
९८
  • स्वर्गारोहणपर्व
५/२०७
  • पाण्डवतेगु स्वर्ग यात्रा
खिलभाग
हरिवंशपर्व
९९-१००
  • विष्णुपर्व
  • भविष्यपर्व
१२०००
  • थुकियात महाभारतया खिल भाग नं धाइगु याः, थुकिलि विशेष कथं भगवान श्री कृष्णया बारेय् वर्णन दु।


महाभारतयागु पात्रतः(व मू थाय् तः) सम्पादन

मेनका विश्वामित्र ऋषि दुष्यंत शकुंतला भरत शंतनू गंगा मत्स्यगंधा/सत्यवती - देवव्रत/भीष्म चित्रांगद विचित्रवीर्य भगवान व्यास पाराशर पराशर अंबा अंबिका अंबालिका पांडू कुंती माद्री - युधिष्ठिर भीम अर्जुन नकुल सहदेव पांडव (यम वायू इंद्र अश्विनीकुमार) धृतराष्ट्र गांधारी दुर्योधन दुःशासन दुःशीला दुर्धर दुर्जय कौरव शकुनी युयुत्सु विकर्ण कृपाचार्य महात्मा विदुर द्रोणाचार्य कृपी - अश्वत्थामा द्रुपद - द्रौपदी शिखंडी धृष्टद्युम्न धृष्टकेतु विराट - उत्तर कीचक सुभद्रा - अभिमन्यु उत्तरा - परिक्षीत - जनमेजय हिडींब बकासुर हिडींबा - घटोत्कच उलूपी

एकलव्य कर्ण संजय सुदामा सात्यकी

चंद्रवंश ययाती देवयानी शर्मिष्ठा - पुरू यदु यादव शुक्राचार्य कच बृहस्पती उग्रसेन - कंस वसुदेव रोहिणी देवकी -बलराम कृष्ण नंद यशोदा पूतना कालिया नाग राधा रूक्मिणी सत्यभामा जांबवंती भीष्मक रूक्मि सांब प्रद्युम्न अनिरुद्ध जांबवंत

बृहन्नडा सैरंध्री दारूक देवदत्त गांडीव

वसिष्ठ ऋषि अरूंधती धौम्य ऋषि भारद्वाज ऋषि अष्टावक्र ऋषि दुर्वास ऋषि हनुमान

जरासंध शिशुपाल जयद्रथ कालयवन

हस्तिनापुर ऋषिकेश इंद्रप्रस्थ गांधार मगध वृंदावन मथुरा द्वारिका द्वारका

लिधंसा सम्पादन

  1. सिंह, राजेन्द्र प्रताप (०४). 1000 महाभारत प्रश्नोत्तरी (सजिल्द) (in हिन्दी), दिल्ली: सत्साहित्य प्रकाशन, १६४. DOI:क्रं:2613 पुस्तक क्रं:2613. आईएसबीएन: 81-7721-041-6. Retrieved on मे २०१०. “महाभारत को ‘पंचम वेद’ कहा गया है। यह ग्रंथ हमारे देश के मन-प्राण में बसा हुआ है। यह भारत की राष्ट्रीय गाथा है। इस ग्रन्थ में तत्कालीन भारत (आर्यावर्त) का समग्र इतिहास वर्णित है। अपने आदर्श स्त्री-पुरुषों के चरित्रों से हमारे देश के जन-जीवन को यह प्रभावित करता रहा है।”
  2. हिन्दुपिडिया-महाभारत
  3. स्पोडेक, होवार्ड्. रिचर्ड मेसन. विश्वा का इतिहास.पिअर्सन एजुकेशन:२००६, नयु जर्सी. 224, 0-13-177318-6
  4. अमर्तया सेन, द आर्ग्युमेनटिव इण्डियन . रायटिंग्स आन इण्डियन कल्चर, हिस्टरी एण्ड आईडेन्टिटी, लन्दन: पेन्गुइन बुकस,2005
  5. महाभारत-गीताप्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय १, श्लोक ६२-७०
  6. महाभारत-गीता प्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय २

स्वयादिसँ सम्पादन

हिन्दू धर्म
श्रुति: वेद · उपनिषद · श्रुत
स्मृति: इतिहास (रामायण, महाभारत, श्रीमदभागवत गीता) · पुराण · सुत्र · आगम (तन्त्र, यन्त्र) · वेदान्त
विचा:त: अवतार · आत्मा · ब्राह्मन · कोसस · धर्म · कर्म · मोक्ष · माया · इष्ट-देव · मुर्ति · पूनर्जन्म · हलिम · तत्त्व · त्रिमुर्ति · कतुर्थगुरु
दर्शन: मान्यता · प्राचीन हिन्दू धर्म · साँख्य · न्याय · वैशेषिक · योग · मीमांसा · वेदान्त · तन्त्र · भक्ति
परम्परा: ज्योतिष · आयुर्वेद · आरति · भजन · दर्शन · दिक्षा · मन्त्र · पुजा · सत्संग · स्तोत्र · ईहिपा: · यज्ञ
गुरु: शंकर · रामानुज · माधवाचार्य · रामकृष्ण · शारदा देवी · विवेकानन्द · नारायण गुरु · औरोबिन्दो · रमन महार्षि · शिवानन्द · चिन्‍मयानन्‍द · शुब्रमुनियस्वामी · स्वामीनारायण · प्रभुपद · लोकेनाथ
विभाजन: वैष्णभ · शैव · शक्ति · स्मृति · हिन्दू पूनरुत्थान ज्याझ्व
द्य: द्यतेगु नां · हिन्दू बाखं
युग: सत्य युग · त्रेता युग · द्वापर युग · कलि युग
वर्ण: ब्राह्मन · क्षत्रीय · वैश्य · शुद्र · दलित · वर्णाश्रम धर्म